O εγκέφαλος ως μέσον εκφράσεως της ψυχής κατά τον Γαληνόν
ΣΤΑΥΡΟΣ Ι. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ
Α' Νευρολογική Κλινική Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Περίληψη
Αι απόψεις του Γαληνού επί της ψυχοσωματικής υποστάσεως του ανθρώπου ανεπτύχθησαν εντός του ευφόρου φιλοσοφικού εδάφους των ελληνιστικών χρόνων, εις τα πλαίσια του οποίου αφ' ενός μεν η παγκοσμιοποίησις, αφ' έτέρου δε ο θρησκευτικός συγκρητισμός, επέτρεψαν την ανάπτυξιν και εξάπλωσιν φιλοσοφικών σχολών, αι οποίαι ενεβάθυνον εις την πνευματικήν, ψυχικήν και σωματικήν υπόστασιν του ανθρώπου και προσεπάθουν να διακρίνουν τα όρια της συνυφάνσεως και εναρμονίσεως αυτών προς δημιουργίαν του ολικού περιγράμματος του ανθρωπίνου προσώπου. Ο Γαληνός ευλόγως προσέλαβεν τας γνώσεις, αι οποίαι παρείχοντο υπό της ιατρικής παιδείας της εποχής του και ενεσωμάτωσεν μεν αυτάς αρμονικώς εντός των ευρυτέρων περί ανθρώπου αντιλήψεων, αι οποίαι εδιδάσκοντο εις τας φιλοσοφικάς σχολάς, προσθέσας εκ παραλλήλου πλειάδα ιδικών του παρατηρήσεων εις τας οποίας προέβη κυρίως εκ της πειραματικής ερεύνης. Τόσον ο αριστοτελικός στοχασμός όσον και η πλατωνική, νεοπλατωνική και στωική διδασκαλία, επέδρασαν ουσιωδώς επί του Γαληνού, ο οποίος προσεπάθησεν να συνδέση αυτάς, μετά του πραγματισμού της ιπποκρατείου σκέψεως. Ο εγκέφαλος αποτελεί κατά τον Γαληνόν, το στοιχείον, διά του οποίου εκφράζεται η ψυχοσωματική ενότης του ανθρώπου. Αποτελεί ούτος το όργανον, το οποίον συνδέει και εναρμονίζει το ψυχοσωματικόν Είναι και καθιστά εφικτή την έκφρασιν της λειτουργικότητος της ψυχής επί του σώματος, υλοποιών εκ παραλλήλου και τας επιδράσεις του σώματος επί της ψυχής. Η ψυχή κατά τον Γαληνόν, δημιουργείται ανεξαρτήτως του σώματος και εμφυτεύεται εντός αυτού υπό του θείου. Η υπόστασις της ψυχής είναι ενιαία και αδιαχώριστος. Η ψυχή εκάστου ατόμου όπως και το σώμα αυτού αποτελούν ίδια και εξατομικευμένα στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν και διακρίνουν αυτό, συνθέτοντα την ιδίαν ψυχοσωματικήν οντότητα αυτού. Η ψυχή ενεργοποιεί το σώμα και καθιστά εφικτήν την λειτουργικήν έκφρασιν ή την ενδελέχειαν αυτού. Η ψυχή δεν παραμένει αμετάβλητος κατά την διάρκειαν της ζωής του ατόμου. Αυξάνεται αύτη και αναπτύσσεται συναρτήσει της αναπτύξεως του σώματος. Όταν η ψυχή καίεται εντός της πυράς εκ του επερχομένου εκ της ασθενείας υψηλού πυρετού του σώματος, τότε επισυμβαίνει και ο θάνατος του ατόμου, καθ΄ όσον εξέλιπεν πλέον η κινητήριος δύναμις αυτού.

Ο Γαληνός επίστευεν κατά τρόπον απόλυτον εις την ψυχοσωματικήν ενότητα του ανθρωπίνου προσώπου και εις την συνεχή και αδιάκοπτον επικοινωνίαν της ψυχής μετά του σώματος και της επιδράσεως του σώματος επί της ψυχής. Κατά συνέπειαν εθεώρει ούτος, ότι αι ψυχικαί παθήσεις δεν ήσαν ανεξάρτητοι των παθήσεων του σώματος, αλλά πολλάκις αποτελούν προέκτασιν αυτών επί της ψυχικής σφαίρας. Η κατάστασις του σώματος, ασκεί κεφαλαιώδη επίδρασιν επί του συναισθήματος και της ελλόγου σκέψεως, το συναίσθημα δε ασκεί άμεσον επίδρασιν επί της φυσικής ή σωματικής καταστάσεως του ατόμου. Ο Γαληνός επίστευεν, ότι είναι ανώφελον να επιδιώκουν οι ιατροί να διεισδύσουν εις την αληθή φύσιν της ανθρωπίνης ψυχής, καθ΄ όσον δι' αυτούς είναι πλέον προσιτόν και πραγματιστικόν να μελετούν τας ενεργείας αυτής διά των λειτουργιών του σώματος. Εκ παραλλήλου η φύσις της ψυχής δεν είναι κατανοητή και οδηγεί απλώς εις σειράν θεωριών, η επιβεβαίωσις των οποίων είναι αδύνατος.

Λέξεις κλειδιά: Γαληνός, ψυχή, εγκέφαλος, ψυχοσωματική ενότης, ελληνιστική ιατρική, φιλοσοφία.

Εισαγωγή

O Γαληνός ανεπτύχθη εντός της ατμοσφαίρας των ελληνιστικών χρόνων¹, κατά την οποίαν αι αρχαί της κλασσικής φιλοσοφικής παραδόσεως της Ελλάδος συνήντησαν τας πολυσχιδείς ανατολικάς και Αιγυπτιακάς αντιλήψεις και προσεπάθησαν να μεταφέρουν εις αυτάς, την αίσθησιν του μέτρου και της αρμονίας και να καταδείξουν την ωραιότητα της λογικής και της πραγματιστικής σκέψεως, εν σχέσει προς την επικρατούσαν εις τους ανατολικούς λαούς αδιαφοροποίητον τάσιν υπεραισθητικών προεκτάσεων, εις τας οποίας οιαδήποτε ακραία σύλληψις θα ηδύνατο να είναι αποδεκτή².

Αι έννοιαι του θείου, της ψυχής, του σώματος, της οντολογικής υποστάσεως του ανθρώπου, του αισθητού κόσμου, του κόσμου των ιδεών, της ζωής, του θανάτου, της αιωνιότητος, της μετά τον θάνατον ζωής, της μελλούσης κρίσεως, απησχόλουν εν εκτάσει τον στοχαστήν των ελληνιστικών χρόνων και συνέτεινον εις την ανάπτυξιν των πολλών φιλοσοφικών σχολών, αι οποίαι ήνθισαν εις τας Αθήνας, την Αλεξάνδρειαν, την Αντιόχειαν και την Ρώμην, εν μέσω πολυπληθών θρησκειολογικών εκφράσεων, αι οποίαι προσήλκυαν τον αναζητούντα την ταυτότητα του άνθρωπον, ο οποίος εκαλείτο να γίνη μέτοχος μίας συνεχώς μεταβαλλομένης κοινωνίας.

Η μονοθεϊστική αντίληψις των ελλήνων της προσωκρατικής περιόδου και των κλασσικών χρόνων, η οποία μετά της ιουδαϊκής αντιλήψεως απετέλεσεν το κατάλληλον υπόβαθρον διά την αποδοχήν της αληθείας του Χριστιανισμού, εξεφράσθη κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους κυρίως εντός του χώρου του πλατωνισμού και του νεοπλατωνισμού και εν μέρει διά της στωικής διδασκαλίας.

Κατά τας ανωτέρω διδασκαλίας ο άνθρωπος εγεννήθη υπό του Θείου και φέρει εντός αυτού την ψυχήν, η οποία είναι αιώνιος και τείνει να προσεγγίση το Θείον, καλλιεργούσα διηνεκώς τας αρετάς. Εκ παραλλήλου είναι φορεύς και του υλικού σώματος, η συμβολή του οποίου είναι ενίοτε ανασταλτική εις την ανοδικήν πορείαν της ψυχής, αφ' ενός μεν διότι προσδένει τον άνθρωπον μετά του αισθητού κόσμου, αφ' ετέρου δε διότι καθίσταται πρόξενος παθών, τα οποία καταδειναστεύουν την ψυχήν και διαταράσσουν την εσωτερικήν ειρήνην και αρμονίαν.

Πού συναντάται η ψυχή μετά του σώματος, πού κατασκηνεί, πώς εκφράζεται, πως επηρεάζει τας σωματικάς λειτουργίας και πως επηρεάζεται υπ' αυτών, πόση είναι η επίδρασις αύτη του σώματος επί της ψυχής, πως απελευθερούται αύτη από τας εξαρτήσεις και τα δεσμά του σώματος, ποία η επικοινωνία αυτής μετά του θείου, πού πορεύεται αύτη μετά θάνατον; Ταύτα είναι συνήθη ερωτήματα, τα οποία εύλογον είναι να απασχολούν μετά ιδιαιτέρας κρισιμότητος τον ιατρόν της εποχής αυτής, η οποία εχαρακτηρίζετο διά τας πολλαπλάς φιλοσοφικάς αναζητήσεις και αντιθέσεις^3,4.

Είναι σημαντικόν εκ παραλλήλου, ότι εντός αυτού του χώρου των αναζητήσεων παρέμενεν έντονος ακόμη η παράδοσις της Ιπποκρατείου ιατρικής, η οποία προσεπάθη να ανεύρη πάντοτε την επιστημονικήν αλήθειαν, διά της αντικειμενικής παρατηρήσεως και να απαλλάττη την Ιατρικήν από προγενεστέρας δοξασίας, αι οποίαι απείχον της επιστημονικής σκέψεως. Επιπροσθέτως εις την Αλεξάνδρειαν είχεν αναπτυχθή διά πρώτην φοράν σχολή, η οποία ήθελεν να ερμηνεύση τα κλινικά φαινόμενα, επί τη βάσει ανατομικών παρατηρήσεων και πειραματικών μελετών, η οποία προήγαγεν ειδικώτερον τας νευρολογικάς επιστήμας εις υψηλότατον επίπεδον⁵.

Αι φιλοσοφικαί επιδράσεις επί του Γαληνού

Ο Γαληνός⁶ ευλόγως προσέλαβεν τας γνώσεις, αι οποίαι παρείχοντο υπό της ιατρικής παιδείας της εποχής του και ενεσωμάτωσεν αυτάς εντός των ευρυτέρων περί ανθρώπου αντιλήψεων, αι οποίαι εδιδάσκοντο εις τας φιλοσοφικάς σχολάς. Κυρίως ο Αριστοτελισμός⁷, οι Στωϊκοί⁸ και ιδίως ο Χρύσιππος⁹ και οι νεοπλατωνικοί¹⁰ ήσκησαν ισχυράν επίδρασιν επί της εννοίας της ψυχοσωματικής ενότητος του ανθρώπου, διδάσκοντες ότι ο νους διακατέχει την υψηλοτέραν θέσιν εις την υπόστασιν του ανθρώπου, ενώ η ψυχή ευρίσκεται εις ικανήν απόστασιν, αποτελούσα την γέφυραν μεταξύ του αισθητού κόσμου και του νοητού, μετέχουσα τόσον εις το χοϊκόν στοιχείον όσον και εις το θεΐον ή υπεραισθητόν¹¹.

Η ψυχή ζωοποιεί το σώμα του ανθρώπου και εκ παραλλήλου τείνει να αναβιβάση τον άνθρωπον εκ του χοϊκού στοιχείου εις το θείον και εκ του πεπερασμένου εις το αιώνιον¹². Η γνώσις των δυνάμεων, τας οποίας εγκρύπτει η ψυχή είναι εφικτή διά του αυτοστοχασμού¹³, της αυτοαντιλήψεως και της αυτοκριτικής, διά των οποίων μελετώνται και καταγράφονται τόσον αι βαθύτεραι βουλήσεις της ψυχής¹⁴ όσον και αι εμπειρίαι, τας οποίας βιώνει το άτομον¹⁵. Ο Πλωτίνος¹⁶ διά του όρου συναίσθησις εκφράζει κατ΄αναλογίαν την δυνατότητα του νού να γνωρίζη, το περιεχόμενον της ψυχής και κατ΄ επέκτασιν να εποπτεύη επ' αυτής¹⁷.

Κατά τους νεοπλατωνικούς, διά της εκουσίας μονώσεως, ο νους είναι δυνατόν να προσηλωθή εις εαυτόν και διά της "προσβολής" να συνειδητοποιήση το περιεχόμενον του, διά της "προβολής" δε να προβάλη αυτό εντός του κοινωνικού λειτουργικού του χώρου. Κατά τον Πλωτίνον η αυτογνωσία, η οποία είναι απολύτως αναγκαία, θα πρέπη να καταστή η σημαντικοτέρα νοητική διεργασία του ατόμου, να λάβη κορυφαίαν υπαρξιακήν διάστασιν και να αποτελεί αναπόσπαστον μέρος της λειτουργικής εκφράσεως του Είναι¹⁸. Θα πρέπη ο νους και η ψυχή να φωτίζωνται από το ιδικόν των φως και να είναι η θεώρησις αυτών απηλλαγμένη εξωτερικών αντικειμένων διά να ίδωμεν και να κατανοήσωμεν το περιεχόμενον αυτών¹⁹.

Όταν η ψυχή αποσπάται από την θεώρησιν του νου, διά μεσου της οποίας αποκαλύπτει αύτη το εσωτερικόν περιεχόμενον αυτής, στρεφομένη εν συνεχεία προς τον εξωτερικόν κόσμον²⁰ περιπίπτει εις τα πάθη, τα οποία εκφράζουν κατωτέρας καταστάσεις, αι οποίαι προσλαμβάνονται έξωθεν²¹. Το σώμα αποτελεί μέρος του εξωτερικού κόσμου, ακόμη και όταν η ψυχή προσπαθή να εποπτεύση επί των διεργασιών αυτού²², καθ' όσον τούτο αποτελεί μέλος του υλικού σύμπαντος, υποκείμενον εις την φθοράν κατά τους νόμους της κτιστής φύσεως²³.

Η διαμόρφωσις της ψυχοσωματικής ενότητος κατά τον Γαληνόν

Ο εγκέφαλος αποτελεί κατά τον Γαληνόν, το στοιχείον, διά του οποίου εκφράζεται η ψυχοσωματική ενότης του ανθρώπου. Αποτελεί ούτος το όργανον, το οποίον συνδέει και εναρμονίζει το ψυχοσωματικόν Είναι και καθιστά εφικτή την έκφρασιν της λειτουργικότητος της ψυχής επί του σώματος, υλοποιόν εκ παραλλήλου και τας επιδράσεις του σώματος επί της ψυχής.

Το πνεύμα²⁴, το οποίον ενοικεί εις τον εγκέφαλον φέρεται διά των περιφερικών νεύρων εις όλα τα όργανα του σώματος και ενεργοποιεί αυτά. Εκ παραλλήλου δε το σώμα ενεργοποιεί το πνεύμα διά της αναπνοής. Καθίσταται ούτως αντιληπτόν, ότι η επίδρασις του πνεύματος επί του σώματος και αντιστρόφως αποτελεί ένα κύκλον, έκαστον σημείον του οποίου ενεργοποιεί το έτερον και όλα εν τω συνόλω συνθέτουν την οντολογικήν ολότητα και ακεραιότητα του ατόμου. Ο εγκέφαλος και η καρδία αποτελούν αδιάσπαστον λειτουργικήν ενότητα, καθ΄ όσον η καρδία πάλλει διά των εντολών του εγκεφάλου και ο εγκέφαλος επιβιοί διά της λειτουργίας της καρδίας, εκ της οποίας διά της αιματικής κυκλοφορίας δέχεται τα στοιχεία εκ των οποίων θα συνθέση το εγκεφαλικόν ή ψυχικόν πνεύμα²⁵ εις το επίπεδον του θαυμασίου δικτύου, ήτοι των χοριοειδών πλεγμάτων, το οποίον θα συγκεντρούται εντός των κοιλιών του εγκεφάλου και θα χρησιμοποιείται διά την έκφρασιν της βουλητικής κινητικότητος και την λειτουργίαν των ζωτικών οργάνων του σώματος²⁶.

Το πνεύμα κατά το Γαληνόν έχει δύο διαστάσεις, ήτοι (α) την φυσικήν κατά την οποίαν δίκην αέρος φυλάσσεται τούτο εντός του κοιλιακού συστήματος του εγκεφάλου και φέρεται προς τον υπόλοιπον οργανισμόν, συμφώνως προς τας βουλήσεις της ψυχής και τας εντολάς του εγκεφάλου και (β) την λεπτήν και άϋλον, διά της οποίας εισέρχεται εις τους οφθαλμούς και καθιστά εφικτήν την αίσθησιν της οράσεως²⁷. Το εν λόγω πνεύμα φέρεται μόνον του διά του οπτικού νεύρου προς τον οφθαλμόν, διά να παραλάβη τας οπτικάς παραστάσεις και να τας καταστήση αντιληπτάς από τον εγκέφαλον. Ούτω τούτο αποτελεί μορφήν ενεργείας, η οποία καθιστά εφικτήν την λειτουργίαν των οφθαλμών, διά των οποίων προσλαμβάνονται αι οπτικαί παραστάσεις και του οπτικού νεύρου και της οπτικής οδού, διά των οποίων μεταφέρονται αύται εις τον εγκέφαλον, υπό του οποίου αναγνωρίζονται και καταγράφονται²⁸.

Τελικώς ο εγκέφαλος αποτελεί το κέντρον της αισθήσεως και της κινήσεως και τον συνδετικόν κρίκον μεταξύ της ψυχής και του σώματος. Διά των νεύρων ο εγκέφαλος επικοινωνεί μετά του σώματος, εις το οποίον μεταφέρει διά του πνεύματος τας βουλητικάς εκφράσεις της ψυχής, εις την οποίαν εκ παραλλήλου μεταφέρει όλας τας πληροφορίας τας αναφερομένας εις τας αισθήσεις και τας λειτουργίας του σώματος²⁹.

Το πνεύμα εκ παραλλήλου συμβάλλει εις την καταγραφήν των μνημονικών παραστάσεων³⁰, εις την αντίληψιν, την μάθησιν και την ανάπτυξιν της καταλλήλου συναισθηματικής αντιδράσεως έναντι των εξωγενών ερεθισμάτων και των ενδογενών βιωμάτων και διαμορφώνει την συμπεριφοράν του ατόμου προς εαυτό και προς το κοινωνικόν περιβάλλον. Ολαι αι ανωτέρω λειτουργίαι εκπηγάζουν εκ της ψυχής και υλοποιούνται διά του πνεύματος εις τον εγκέφαλον, εκφραζόμεναι διά των ενεργειών του σώματος, το οποίον αποτελεί τον εκτελεστικόν φορέα της ψυχής³¹, μετά της οποίας αδιαλείπτως συνεργάζεται, αποδεχόμενον όλας τας συνηθείας της³² και προσαρμοζόμενον πάντοτε προς τας επιταγάς της³³.

Η ψυχή κατά τον Γαληνόν, δημιουργείται ανεξαρτήτως του σώματος και εμφυτεύεται εντός αυτού υπό του θείου. Ο Γαληνός δεν απεδέχετο απολύτως τας αριστοτελικάς³⁴ απόψεις ότι η ψυχή διακρίνεται εις επί μέρους μέρη, ούτε τας πλατωνικάς³⁵ τοιαύτας συμφώνως προς τας οποίας αύτη προέρχεται εξ ενός παγκοσμίου πνεύματος. Επίστευεν εις την ενιαίαν και αδιαχώριστον υπόστασιν της ψυχής και εις την αρχήν, ότι η ψυχή εκάστου ατόμου όπως και το σώμα αυτού αποτελούν ίδια και εξατομικευμένα στοιχεία, τα οποία χαρακτηρίζουν και διακρίνουν έκαστον των ατόμων συνθέτοντα την ιδίαν ψυχοσωματικήν υπόστασιν αυτού. Η ψυχή ενεργοποιεί το σώμα και καθιστά εφικτήν την λειτουργικήν έκφρασιν ή την ενδελέχειαν αυτού. Αύτη αποτελεί την δύναμην, η οποία κινεί το σώμα και του επιτρέπει την παραγωγήν έργου και την ένταξιν του εντός καθωρισμένων λειτουργικών πλαισίων³⁶.

Κατά τον Γαληνόν η ψυχή είναι ο καθοριστικός παράγων της ανθρωπίνης υπάρξεως, είναι το στοιχείον διά του οποίου ο άνθρωπος σκέπτεται, αισθάνεται, μανθάνει, γνωρίζει τα του εαυτού του, ζεί και έχει την αίσθησιν της υπάρξεως του και επικοινωνεί μετά του περιβάλλοντος και του αισθητού κόσμου. Εις τα σχόλια τα οποία διετύπωσεν επί του Τιμαίου του Πλάτωνος, ο Γαληνός υπεστήριξεν το ενιαίον και αδιαίρετον της ψυχής, θεωρών ότι αι δυνάμεις αυτής κατανέμονται χωρίς αύτη να υποστή διαχωρισμόν της ενιαίας υποστάσεως της. Ούτως αι δυνάμεις και αι αρχαί της ψυχής κατανέμονται και ενεργούν κατ' επέκτασιν διά της κεφαλής, της καρδίας και του ήπατος. Το θείον στοιχείον της ψυχής, το οποίον είναι έλλογον και ηγείται όλων των ψυχικών λειτουργιών εγκαθίσταται εις τον εγκέφαλον, το συναισθηματικόν στοιχείον εγκαθίσταται εις την καρδίαν, το φυσικόν δε εις το ήπαρ. Η κατανομή όμως αύτη του τριμερούς της ψυχής δεν μεταβάλλει την αδιάσπαστον ενότητα αυτής, την οποίαν εντόνως υπεστήριζεν ο Γαληνός, διατεινόμενος ότι αι γενόμεναι διακρίσεις της θέσεως αυτής εις επί μέρους όργανα αναφέρονται ουχί εις την υπόστασιν αυτής, αλλά εις τας επί μέρους λειτουργικάς εκφράσεις των ενεργειών αυτής³⁷.

Η ομιλία και η διαμόρφωσις του ενάρθρου λόγου, διά του οποίου εξωτερικεύεται μέρος της ψυχικής λειτουργικότητος καθορίζεται υπό του εγκεφάλου, ο οποίος επιλέγει εκάστοτε τας καταλλήλους λέξεις, διά την έκφρασιν των σκέψεων και των συναισθημάτων του ατόμου.

Εις το πρόσθιον ημιμόριον του εγκεφάλου η ψυχή διαμορφώνει τας σκέψεις και τας φαντασίας του ανθρώπου και ασκεί κριτικήν ανάλυσιν και εκτίμησιν των αισθήσεων, τας οποίας χρησιμοποιεί ως υπόβαθρον διά την ανάπτυξιν της κοινής αισθήσεως και της σκέψεως (συλλογισμός), το οπίσθιον τμήμα του εγκεφάλου και ιδίως η τετάρτη κοιλία διαδραματίζουν σημαντικότατον ρόλον εις την επικοινωνίαν της ψυχής και του σώματος και κατ' επέκτασιν εις την ζωήν και τον θάνατον του ανθρώπου.

Αι αισθητικοαισθητηριακαί παραστάσεις καταγράφονται διά της λειτουργίας της μνήμης και επανέρχονται εις την επιφάνειαν, εντός του συνειδησιακού πεδίου του ατόμου, ως αναμνήσεις μεν όταν δεν στερούνται αντικειμενικότητος, ως φαντασίαι³⁸ δε όταν έχουν αλλοιωθή υπό του ατόμου³⁹. Ο Γαληνός επίστευεν, ότι όλοι οι άνθρωποι διά των αισθήσεων αποκτούν κοινήν αντίληψιν της πραγματικότητος, η διαφοροποίησις της οποίας υπό εκάστου ατόμου γεννά την φαντασίαν. Η σκέψις αποτελεί την εκλογίκευσιν των αισθητικοαισθητηριακών δεδομένων⁴⁰.

Ο Γαληνός ενετόπιζεν την μνήμην κυρίως εις το πρόσθιον τμήμα του κοιλιακού συστήματος του εγκεφάλου⁴¹. Προέβαινεν εις αντιδιαστολήν των διαταραχών της μνήμης εκ των διαταραχών της κριτικής ικανότητος του ατόμου, πιστεύων ότι η απώλεια αμφοτέρων οδηγεί εις την μώρωσιν, η οποία είναι εκ των βαρυτέρων νοητικών διαταραχών. Η διαταραχή της μνήμης είναι πολλάκις απότοκος της αλλοιώσεως της δομής του εγκεφάλου ήτοι της λεπτομερούς ουσίας αυτού, δεδομένου ότι άτομα, των οποίων ο εγκέφαλος διατηρεί την αρτίαν ανατομικήν δομήν κατά κανόνα διατηρούν ακεραίαν την μνήμην των⁴².

Εκ των λειτουργικών εκφράσεων της ψυχής, αι χαρακτηριζόμεναι υπό πραγματισμού και λογικής ενότητος ακολουθούν τας διεργασίας της διακρίσεως, της συνθέσεως, της επιλύσεως, της αποδείξεως, της συναριθμήσεως και της συγκεφαλαιώσεως, τας οποίας αποδίδει εις τον νουν ή την διάνοιαν⁴³.

Η ψυχή δεν παραμένει αμετάβλητος κατά την διάρκειαν της ζωής του ατόμου. Αυξάνεται αύτη και αναπτύσσεται, συναρτήσει της αναπτύξεως του σώματος. Όταν η ψυχή καίεται εντός της πυράς εκ του επερχομένου εκ της ασθενείας υψηλού πυρετού του σώματος, τότε επισυμβαίνει και ο θάνατος του ατόμου, καθ΄ όσον εξέλιπεν πλέον η κινητήριος δύναμις αυτού⁴⁴. Εάν ο θάνατος επέρχεται εξ απνοίας (αναπνοής επίσχεσιν) είναι ούτος αποτέλεσμα της διαταραχής της ορθής ρυθμίσεως (αμετρίας) της θερμοκρασίας του σώματος, καθ΄ όσον αύτη εξαρτάται εκ της αναπνοής, η οποία διά της εισπνοής ψύχει το σώμα και ενισχύει το πνεύμα, διά της εκπνοής δε απαλλάσσει αυτό εκ του τοξικού καπνού⁴⁵.

Εάν ο θάνατος επέρχεται εξ εγκεφαλικής βλάβης τότε η αιτία αυτού είναι άλλοτε μεν η έξοδος του πνεύματος εκ των κατεστραμμένων δομών και σχηματισμών του εγκεφάλου, άλλοτε δε η υψηλή θερμοκρασία, της οποίας την ρύθμισιν ασκεί παραλλήλως προς την αναπνοήν και ο εγκέφαλος⁴⁶. Εις το σημείον αυτό ο Γαληνός διαφοροποιείτο σηματικώς εκ των προγενεστέρων φιλοσόφων και ιδίως των εκφραζόντων μυστικιστικάς τάσεις, οι οποίοι διετείνοντο, ότι η ψυχή του ανθρώπου μετά θάνατον αναλίσκεται, καιομένη εντός της υπερφυσικής ή ουρανίου πυράς. Κατ' αυτόν η αυτοτέλεια της ψυχοσωματικής ενότητος υφίσταται εν ζωή και καταλήγει εις τον θάνατον, κατά τον οποίον η ψυχή μεν αναλίσκεται εις την πυράν του σώματος, το σώμα δε αποθνήσκει εστερημένον της ψυχής.

Ο Γαληνός επίστευεν, ότι είναι ανώφελον να επιδιώκουν οι ιατροί να διεισδύσουν εις την αληθή φύσιν της ανθρωπίνης ψυχής, καθ΄ όσον δι' αυτούς είναι πλέον προσιτόν και πραγματιστικόν να μελετούν τας ενεργείας αυτής διά των λειτουργιών του σώματος. Εκ παραλλήλου η φύσις της ψυχής δεν είναι κατανοητή και οδηγεί απλώς εις σειράν θεωριών, η επιβεβαίωσις των οποίων είναι αδύνατος.

Αι απόψεις του Γαληνού επί της συνειδήσεως

Ο ύπνος κατά τον Γαληνόν είναι ο χρόνος κατά τον οποίον αναπαύεται η ψυχή, η οποία όμως διατηρεί άρρηκτον την συνείδησιν της ψυχοσωματικής υποστάσεως του ατόμου⁴⁷. Τα όνειρα είναι αι επαναβιώσεις υπό της ψυχής των γεγονότων και εμπειριών κατά την διάρκειαν της ημέρας, κατά τον παρόντα ή τον παρελθόντα χρόνον⁴⁸.

Η απώλεια της συνειδήσεως περιεγράφη υπό του Γαληνού ως λιποθυμία, οφειλομένη εις διαταραχήν του συντονισμού των εγκεφαλικών λειτουργιών ή εις διαταραχήν της καρδιακής λειτουργίας και των πνευμόνων, η οποία έχει άμεσον επίπτωσιν επί της κυκλοφορίας του αίματος και κατά συνέπειαν επί της συνθέσεως του ζωϊκού πνεύματος.

Κατά τον Γαληνόν, αι σοβαρότεραι λιποθυμικαί καταστάσεις επισυμβαίνουν επί διαταραχών της καρδιακής λειτουργίας ή επί βαρείας εγκεφαλικής βλάβης⁴⁹.

Ο Γαληνός απεκάλει εκ παραλλήλου λήθαργον, την ασυνήθη εκείνην κατάστασιν, κατά την οποίαν υφίσταται νοητική θόλωσις και επέρχεται επιδείνωσις των νοητικών λειτουργιών, ιδίως της μνήμης, της προσοχής και της μαθήσεως⁵⁰. Ο λήθαργος κατά τον Γαληνόν είναι κατ' ουσίαν "των ηγεμονικών ενεργειών βλάβη". Κατ' αντιδιαστολήν προς τον λήθαργον, ο κάρος⁵¹ ο οποίος χαρακτηρίζεται από απώλειαν των νοητικών λειτουργιών και μετάπτωσιν του ατόμου εις κατάστασιν ύπνου διά κεκλεισμένων των οφθαλμών⁵², οφείλεται προφανώς εις βλάβην της μίας εκ των πλαγίων κοιλιών του εγκεφάλου.

Κατά τον Γαληνόν η ανάνηψις εκ του κάρου είναι συνήθως πλήρης, εν αντιθέσει προς την αποπληξίαν, κατά την οποίαν επέρχονται σοβαρά λειτουργικά υπολείμματα. Η διαφορά αύτη αποτελεί το κύριον διαφοροδιαγνωστικόν κριτήριον μεταξύ αυτών.

Τα υπναγωγικά φάρμακα κατά τον Γαληνόν δεν εισάγουν φυσιολογικόν ύπνον, αλλά προκαλούν νάρκην, κάρον ή κώμα, επιδρώντα ουχί μόνον επί του εγκεφάλου, αλλά εφ' ολοκλήρου του σώματος.

Το κώμα κατά τον Γαληνόν αποτελεί την σοβαροτέραν μορφήν απωλείας της συνειδήσεως, διαφέρουσαν ουσιωδώς εκ του κάρου. Ούτος διέκρινεν το κώμα εις δύο επί μέρους μορφάς, ήτοι (α) το βαθύ κώμα, κατά το οποίον ο πάσχων έχει κλειστούς τους οφθαλμούς και (β) το βαθύ κώμα, κατά το οποίον ο πάσχων έχει ανοικτούς τους οφθαλμούς, το οποίον εκάλει άγρυπνον κώμα⁵³. Είναι απαραίτητον να υπογραμμισθή ότι ο Γαληνός είναι ο πρώτος συγγραφεύς, ο οποίος περιέγραψεν το άγρυπνον κώμα, ΄μία κατάστασιν η οποία παρατηρείται εις το σύνδρομον του εγκλεισμού και εις τα αρχικά κυρίως στάδια του συνδρόμου της αποφλοιώσεως.

Αναφερόμενος εις τας συνειδησιακάς διαταραχάς ο Γαληνός προέβη και εις την περιγραφήν της καταλήψεως, της κατοχής και της καταφοράς. Περιέγραψεν ως κατάληψιν την ημικωματώδη κατάστασιν, η οποία συνοδεύεται υπό τετανικών σπασμών ή υπό υστερικής δυσκαμψίας ή παραληρήματος, συνοδευομένου ενίοτε υπό πυρετικής κινήσεως⁵⁴.

Εις μίαν εκ των κλινικών περιγραφών της καταλήψεως ο Γαληνός περιέγραψεν τα κλινικά φαινόμενα της νόσου του Parkinson (Paralysis Agitans), ως είναι ο τρόμος, η δυσκαμψία, η βραδυκινησία και η βραδυφρενεία, το άμιμον προσωπείον, μετά στιλβόντων οφθαλμών, η ελάττωσις του σκαρδαμισμού και αι ενίοτε νοητικαί εκπτώσεις, τας οποίας παρουσιάζουν οι πάσχοντες⁵⁵. Επεσήμανεν δε ότι τα ίδια κλινικά φαινόμενα παρατηρούνται και εις περιπτώσεις τοξικώσεως διά μαγγανίου.

Αι απόψεις του Γαληνού επί των ψυχικών παθήσεων

Ο Γαληνός περιέγραψεν πολλάς Νευρολογικάς και Ψυχιατρικάς παθήσεις και εταξινόμησεν αυτάς αναλόγως προς τα κλινικά φαινόμενα αυτών⁵⁶.

Τας παραισθησίας και τας ψευδαισθησίας περιέγραψεν, τας μεν πρώτας ως εσφαλμένας αισθητηρικάς αντιλήψεις τας δε δευτέρας ως ανυποστάτους, γενομένας υπό του πάσχοντος νου, της απόψεως αυτής ισχυούσης και σήμερον⁵⁷. Ουχί σπανίως όμως αι παραισθησίαι οφείλονται εις διαταραχάς των διαθλαστικών μέσων του οφθαλμού, εφ' όσον αύται είναι οπτικαί, ή των ετέρων αισθητηρίων οργάνων, όταν αναφέρονται εις άλλας αισθήσεις.

Την φθίνουσαν πορείαν των νοητικών λειτουργιών ο Γαληνός ωνόμασεν μώρωσιν ή μωρίαν. Η μώρωσις κατά τον Γαληνόν αποτελεί την άνοιαν, η οποία χαρακτηρίζεται υπό σοβαράς διαταραχής της μνήμης⁵⁸ και της κριτικής ικανότητος του πάσχοντος, αποτελούσα μίαν μορφήν παραλύσεως της σκέψεως και των γνωστικών λειτουργιών⁵⁹. Επίστευεν, ότι η άνοια επέρχεται κατά το γήρας λόγω της παραγωγής βλαπτικών χυμών υπό των οργάνων του σώματος ή από ψύξιν του εγκεφάλου. Η προγεροντική άνοια συνήθως οφείλεται εις κατ' επανάληψιν τραυματικάς κακώσεις της κεφαλής⁶⁰, εις φρενίτιδα, υψηλόν πυρετόν, βλαπτικήν επίδρασιν φαρμάκων, ως είναι ο κρόκος, η σμύρνα και ο στύραξ⁶¹.

Ο Γαληνός επίστευεν κατά τρόπον απόλυτον εις την ψυχοσωματικήν ενότητα του ανθρωπίνου προσώπου και εις την συνεχή και αδιάκοπτον επικοινωνίαν της ψυχής μετά του σώματος και της επιδράσεως του σώματος επί της ψυχής. Κατά συνέπειαν εθεώρει ούτος, ότι αι ψυχικαί παθήσεις δεν ήσαν ανεξάρτητοι των παθήσεων του σώματος, αλλά πολλάκις αποτελούν προέκτασιν αυτών επί της ψυχικής σφαίρας. Η κατάστασις του σώματος ασκεί κεφαλαιώδη επίδρασιν επί του συναισθήματος και της ελλόγου σκέψεως, το συναίσθημα δε ασκεί άμεσον επίδρασιν επί της φυσικής ή σωματικής καταστάσεως του ατόμου. Ο ρυθμός της καρδίας εκφράζει εκδήλως την επίδρασιν του συναισθήματος επί της σωματικής σφαίρας, μεταβαλλόμενος επί της χαράς ή της θλίψεως, του φόβου ή της αγωνίας, της γαλήνης ή του θυμού και της οργής⁶². Διά την θεμελίωσιν των απόψεων αυτών προσεπάθησεν να αποκτήση καλήν γνώσιν της νευροανατομίας, διά να δυνηθή να ανεύρη τας οδούς εις τας οποίας η ψυχική υπόστασις του ανθρώπου συναντάται και συνυφαίνεται μετά της σωματικής τοιαύτης. Εκ παραλλήλου επίστευεν ότι οι σωματικοί χαρακτήρες του ατόμου αντικατοπτρίζουν την ψυχήν αυτού, δυναμένου ούτω του ιατρού εκ της φυσιογνωμίας του ατόμου να εξαγάγη συμπεράσματα αναφερόμενα εις την ψυχικήν δομήν αυτού⁶³.

Η ανάμειξις των διαφόρων χυμών του σώματος (κράσις) υπό άλλοτε άλλην αναλογίαν ήτο δυνατόν κατά τον Γαληνόν να ασκήση καθοριστικόν ρόλον επί των σωματικών και ψυχικών χαρακτήρων αυτού⁶⁴. Η θερμοκρασία και ιδίως η ύγρανσις του εγκεφάλου έχουν ουσιώδη βαρύτητα διά την διαμόρφωσιν της φυσιογνωμίας του ατόμου και την ανάπτυξιν και έκφρασιν του συναισθήματος αυτού⁶⁵.

Η μελαγχολία⁶⁶ συνδέεται κατά μεγάλην αναλογίαν μετά του ιδιοσυστασιακού χαρακτήρος του ατόμου, οφειλομένη κατά κύριον λόγον εις την μεγαλυτέραν συμμετοχήν της χολής, εις την διαμόρφωσιν των χυμών του σώματος και εις την αρνητικήν επίδρασιν αυτής επί του εγκεφάλου. Εκ παραλλήλου ατμοί μελαίνης χολής αναδυόμενοι εκ του γαστρεντερικού συστήματος φέρονται προς τον εγκέφαλον και μεταβάλλουν τα οργανικά μόρια αυτού, δυνάμενοι να προκαλέσουν κεφαλαλγίαν, κατάθλιψιν, αίσθημα φόβου και άγχους και επιληπτικάς κρίσεις⁶⁷.

O έλεγχος του συναισθήματος υπό της λογικής αποτελεί απαραίτητον προϋπόθεσιν της αυτοκυριαρχίας και του εναρέτου βίου. Ως παράδειγμα εναρέτου και κυριαρχούντος επί των συναισθημάτων και της συμπεριφοράς του ανδρός, ο Γαληνός προέβαλεν τον πατέρα του, του οποίου το παράδειγμα προσεπάθη πάντοτε να ακολουθήση, αισθανόμενος αντιθέτως θλίψιν διά την μητέρα του, η οποία αντέδρα κατά το πλείστον συναισθηματικώς, μη δυναμένη να ασκήση ενίοτε και τον στοιχειώδη αυτοέλεγχον⁶⁸ και τον αυτοκράτορα Αδριανόν, ο οποίος ενεφάνιζεν ανεξελέγκτους συναισθηματικάς αντιδράσεις, επιφερούσας πολλάκις τραγικάς συνεπείας⁶⁹.

Ο Γαληνός εθεράπευεν τας ψυχικάς παθήσεις και τας ψυχοπαθολογικάς καταστάσεις διά της χορηγήσεως ηρεμιστικών φαρμάκων, ως ήτο ο ελλέβορος και ο μανδραγόρας, ο υοσκίαμος και το όπιον, φαρμακευτικά φυτά και φάρμακα, τα οποία γνωρίζομεν εκ του έργου του Διοσκουρίδου "Περί ύλης ιατρικής"⁷⁰. Εκ παραλλήλου ο Γαληνός εφήρμοζεν φυσικοθεραπείαν, υδροθεραπείαν διά καταλλήλων λουτρών, ηλιοθεραπείαν και διαθερμίας. Εισήγαγεν επίσης κατά τρόπον μεθοδικόν την ψυχοθεραπείαν⁷¹ διά να αυξήση την ψυχικήν ισχύν και την λογικήν θεώρησιν και δι' αυτών τον αυτοέλεγχον⁷². Εις ηπίας περιπτώσεις, ψυχολογικών κυρίως διαταραχών ή ψυχοσωματικών καταστάσεων, συνήθως προέτρεπεν τον πάσχοντα εις εργασιοθεραπείαν, εις συμμετοχήν εις συζητήσεις, εις μελέτην συγγραμμάτων και συμμετοχήν εις εκπαιδευτικά προγράμματα, εις εκπαιδευτικά ταξίδια και δημιουργικάς εργασίας.

Η κατάλληλος παιδεία δύναται κατά τον Γαληνόν να ισχυροποιήση την βούλησιν του ατόμου, να ενδυναμώση την ηθικήν συνείδησιν αυτού και να τον καταστήση ικανόν να ακολουθήση ενάρετον βίον⁷³. Συνίστα ούτος πάντοτε εις τους συγγενείς των πασχόντων να επιδεικνύουν ευγένειαν και καλήν συμπεριφοράν, ιδίως δε όταν ο ασθενής έπασχεν εκ καταθλίψεως και να αποφεύγουν τον έλεγχον και την αυστηράν κριτικήν. Επί της θεραπείας των ψυχοσωματικών παθήσεων ο Γαληνός υπεγράμμιζεν: "Ο ιατρός διά να κατανοήση την φυσιολογίαν του σώματος, την υφισταμένην διαφοράν μεταξύ των επί μέρους παθήσεων και τας καταλλήλους εκάστοτε θεραπευτικάς ενδείξεις θα πρέπη να διέπεται υπό της λογικής της επιστημονικής σκέψεως. Διά να εφαρμόση αυτάς τας αρχάς κατά τρόπον αλάνθαστον ο ιατρός θα πρέπη να απέχη του πλούτου, να ασκή την σωφροσύνην και να γνωρίζη βαθέως όλας τας φιλοσοφικάς απόψεις, την λογικήν, τας φυσικάς επιστήμας και την ηθικήν.

Ο ιατρός χρειάζεται την γνώσιν της φιλοσοφίας τόσον κατά την έναρξιν των ιατρικών του σπουδών, όσον και κατά την άσκησιν της ιατρικής αργότερον. Ούτως έκαστος ιατρός έχει άμεσον ανάγκην της φιλοσοφίας και κατ' ουσίαν ο ιατρός θα πρέπη να είναι φιλόσοφος...".

Η μεγάλη συμβολή του Γαληνού εις την Ιατρικήν, παραλλήλως προς την εισαγωγήν της πειραματικής ερεύνης, ήτο η σύζευξις της Επιστήμης μετά της Φιλοσοφίας και η επέκτασις των οριζόντων του ιατρού εις τον χώρον των θεωρητικών επιστημών και των ηθικών αξιών κατά τα πρότυπα του Ιπποκράτους.

1. Οι Ελληνιστικοί χρόνοι άρχονται από του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου έως της ανόδου εις τον Αυτοκρατορικόν θρόνον της Ρώμης του Οκταβιανού Αυγούστου, ήτοι από το 323-27 π.Χ. Κατά τινας η Ελληνιστική περίοδος διήρκεσεν κατ΄ουσίαν έως της ανόδου εις τον θρόνον του Μ. Κωνσταντίνου, ήτοι επί εξακόσια περίπου έτη. Κατά την περίοδον ταύτην το Ελληνικόν πνεύμα και η Ελληνική γλώσσα επεκράτουν παγκοσμίως και συνέβαλον εις την ταχείαν πολιτιστικήν άνοδον όλων των λαών της Μεσογείου, της Νοτίου Ευρώπης και της Ασίας, έως των Ινδιών. Κατά τους χρόνους αυτούς ανεπτύχθησαν πολλαί φιλοσοφικαί σχολαί, αι πλείσται των οποίων εστηρίχθησαν εις τας πλατωνικάς και αριστοτελικάς αρχάς, εκφράζουσαι όμως εκ παραλλήλου και την αγωνίαν, την οποίαν διήρχετο ο άνθρωπος εις την πρώτην ταύτην εποχήν της παγκοσμιοποιήσεως.
2. Η ειδική ατμόσφαιρα των ελληνιστικών χρόνων, χαρακτηριζομένη υπό της ανεξιθρησκείας και της ελευθερίας της σκέψεως, επέτρεψεν αρχικώς τον θρησκειολογικόν συγκρητισμόν και την πολυπολιτισμικήν σύζευξιν, μέσα από την οποίαν ανεδείχθη εκ νέου η υπεροχή του ελληνικού πνεύματος και κατεδείχθη η ωραιότης της πολυδιαστάτου φιλοσοφικής σκέψεως, η οποία εκφράζει την επιθυμίαν προς έρευναν και αναζήτησιν της αληθείας. Εκ παραλλήλου επέτρεψεν αύτη την δυνατότητα της ευρείας επικοινωνίας διά της αναπτύξεως μεγάλων διά την εποχήν των επιστημονικών κέντρων εις τας πολυανθρώπους μητροπόλεις, εις τας οποίας μετέβαινον κατά διαστήματα και εδίδασκον εγνωσμένου κύρους στοχασταί και φορείς της επιστημονικής σκέψεως.
3. Πολλαί θεωρίαι προσεπάθησαν κατά καιρούς να ερμηνεύσουν το φαινόμενον της ψυχοσωματικής ενότητος του ανθρώπου και να ανεύρουν τας οδούς επικοινωνίας της ψυχής μετά του σώματος. Ούτως ο Πυθαγόρας ο Σάμιος επίστευεν ότι το κέντρον της συνειδητής ζωής και των συναισθηματικών αντιδράσεων του ανθρώπου δεν είναι η καρδία, ως επρέσβευον οι προγενέστεροι, αλλά ο εγκέφαλος. Ο Πλάτων επίστευεν επίσης ότι η ζωτική αρχή ήτο εις τον εγκεφαλον και ότι η ζωτική δύναμις εφέρετο εις το σώμα και εξεφράζετο εις αυτό διά μέσου του εγκεφάλου και του νωτιαίου μυελού. Ο Στράτων εθεώρει ότι η ζωτική αρχή ευρίσκετο εις το πρόσθιον τμήμα του εγκεφάλου, άνωθεν των οφθαλμικών κόγχων. Ο Ιπποκράτης, έθετε τον εγκέφαλον ως έδραν της συνειδήσεως και της ψυχής.
4. Την ισχυράν επίδρασιν της φιλοσοφίας επί της ιατρικής την εκφράζει εντόνως ο Σέξτος ο Εμπειρικός (180-250 μ.Χ.) Ελλην ιατρός και σκεπτικός φιλόσοφος, ο οποίος εγεννήθη εις την Μυτιλήνην και έζησεν κυρίως εις την Αλεξάνδρειαν και τας Αθήνας. Εις τα έργα του Πειρρώνιοι Υποτυπώσεις και Σκεπτικά προσεπάθη να συζεύξη την ιατρικήν εμπειρίαν μετά των φιλοσοφικών δοξασιών. Επίστευεν ότι είναι εξαιρετικώς δυσχερής η απόδειξις της αληθείας και ότι ο νόμος της αιτιότητος χρήζει ιδιαιτέρας κριτικής αναλύσεως. Τα πάντα πρέπει να αντιμετωπίζωνται υπό την απολύτως αντικειμενικήν των έννοιαν και να αποφεύγεται η ερμηνευτική προσπάθεια, εάν αύτη δεν στηρίζεται επί αντικειμενικών δεδομένων. Η ενόρασις και η διατύπωσις κριτικής επί οιασδήποτε αποφάνσεως είναι δυνατόν να οδηγήσουν μακράν της αληθείας.
5. Μεταξύ των πλέον επιφανών αλεξανδρινών ιατρών υπήρξαν ο Ηρόφιλος και ο Ερασίστρατος, οι οποίοι, διά της πληθώρας των ανατομικών και κλινικών παρατηρήσεων των δύνανται δικαίως να χαρακτηρισθούν ως πατέρες των Νευροεπιστημών. Η περιγραφή του κοιλιακού συστήματος του εγκεφάλου υπό του Ηροφίλου ήτο ακριβεστέρα από την γενομένην πολλά έτη αργότερον υπό του Leonardo da Vinci. Ο Ερασίστρατος συνεδύασεν την κλινικήν εφαρμογήν μετά της ερεύνης, διαμορφώσας εργαστήρια βασικής ερεύνης του Νευρικού συστήματος εις το Μουσείον της Αλεξανδρείας. Εκ του ευρυτάτου έργου αυτού μόνον αποσπάσματα σώζονται. Είναι άξιον υπογραμμίσεως ότι ενετόπισεν ούτος τας ανωτέρας ψυχικάς και νοητικάς λειτουργίας επί του φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων, γεγονός το οποίον έχει ιδιαιτέραν βαρύτητα, δεδομένου ότι η αντίληψις αύτη ήρχισεν να διαμορφώνεται πολλούς αιώνας αργότερον, κυρίως υπό του Ανδρέα Βεζάλιους. Ο Ερασίστρατος διετήρει τας επικουρείους απόψεις, ότι το πνεύμα συνυφαίνεται μετά της σωματικής υποστάσεως του ανθρώπου προς διαμόρφωσιν του ψυχοσωματικού Είναι αυτού. Κατ' αυτόν το ζωτικόν πνεύμα εισέρχεται εις τον εγκέφαλον διά της αιματικής κυκλοφορίας, καθιστάμενον εντός αυτού ζωϊκόν πνεύμα, το οποίον εν συνεχεία φέρεται, διά των νεύρων, εις όλα τα όργανα και τα μέλη του σώματος και ζωοποιεί αυτά.Ο Γαληνός είχεν μελετήσει τα έργα του Ερασιστράτου, εις τα οποία πολλάκις αναφέρεται, ασκών ενίοτε δριμείαν κριτικήν. Η υφισταμένη αντίθεσις ενδεχομένως οφείλετο εις το γεγονός ότι αι ανατομικαί παρατηρήσεις του Γαληνού εγένοντο επί των ζώων.
6. Ο Γαληνός εγεννήθη εις την Πέργαμον το 130 μ.Χ. Υπήρξεν είς εκ των μεγαλυτέρων ιατρών όλων των εποχών, ασκήσας την μεγαλυτέραν δυνατήν επίδρασιν εις την Ιατρικήν των Ελληνιστικών χρόνων, του Βυζαντίου, του Αραβικού κόσμου, της Δυτικής Αναγεννήσεως έως των νεωτέρων χρόνων. Συνέγραψεν πλέον των 400 συγγραμμάτων και διατριβών επί παντός πεδίου της Ιατρικής Επιστήμης, τα πλείστα των οποίων μετεφράσθησαν εις την λατινικήν και αραβικήν, εκ της αραβικής δε εκ νέου εις την μεσαιωνικήν λατινικήν. Τα έργα του Γαληνού επί της θεραπευτικής και της φαρμακολογίας, απετέλουν ουσιώδη εγχειρίδια αναφοράς διά τον ιατρόν έως τον 17ον αιώνα. Αι πολυάριθμοι ανατομικαί παρατηρήσεις του εγένοντο επί πιθήκων κυρίως και χοίρων, αρνούμενος να προβή εις ανατομικάς μελέτας επί του ανθρωπίνου σώματος. Εύλογος ως εκ τούτου ήτο η εις πολλά σημεία διαφωνία του Ανδρέα Vezalius (1514-1564), του οποίου αι ανατομικαί παρατηρήσεις εγένοντο επί ανθρωπίνων πτωμάτων Αι εργασίαι του Γαληνού εις πολλά σημεία αντικατοπτρίζουν τας επιδράσεις του Ιπποκράτους, του Αριστοτέλους, του Ηροφίλου, του Ερασιστράτου καθώς και την βαθείαν φιλοσοφικήν επίδρασιν του στωικισμού και του νεο-πλατωνισμού.
7. Ο Αριστοτέλης επέδρασεν ισχυρώς επί του Γαληνού κυρίως ως προς την τελεολογίαν της υπάρξεως των όντων. Κατά τον Αριστοτέλην η ύπαρξις εκάστου όντος έχει σκοπόν ή τέλος (το του ένεκα), έχει λόγον και είδος ήτοι μορφήν, συνίσταται εξ ουσίας (το εξ ού) και διέπεται υπό των αρχών της κινήσεως (Βλέπε Aristotle: De anima. Greek text and English transl. by WS Hat. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1957. Ο Γαληνός επίστευεν ότι ο νούς θέτει όλα αυτά τα στοιχεία εις τάξιν και ούτω καθίσταται εφικτή η ύπαρξις των όντων (Kuhen Vol. 3, σελ. 469).
8. Οι στωικοί επίστευαν ότι υφίαστανται δύο αρχαί εις το σύμπαν, εκ των οποίων η μία είναι ενεργητική η δε άλλη παθητική. Ενεργητική αρχή είναι ο λόγος, ο οποίος ενεργοποιεί την παθητικήν αρχήν, η οποία είναι η ύλη, με αποτέλεσμα επί των όντων λόγος και ύλη να αποτελούν ενιαίαν έκφρασις της ζωής. Η άποψις αυτή αναφέρεται υπό του Ζήνωνος του Κιτιέως, του Χρυσίππου, του Κλεάνθους και του Ποσειδωνίου. Κατά τον Ζήνωνα η ιδανική πολιτεία στηρίζεται εις την ηθικήν τελείωσιν των πολιτών αυτής. Επίστευεν και εδίδασκεν ότι δεν έχει αξίαν η ανέγερσις ναών άλλα αξίαν έχει η βίωσις του θείου εις την ψυχήν του ανθρώπου, δεδομένου ότι ο Λόγος είναι θείον στοιχείον δυνάμενον να βιωθή και υπό των ανθρώπων. Επίστευεν εκ παραλλήλου, ότι το υπέρτατον αγαθόν διά την ανθρωπίνην ψυχήν είναι η Ευδαιμονία, η οποία στηρίζεται εις την εδραίωσιν του βίου επί των αρετών. Αρετή δε είναι η αρμονική διάθεσις, η έχουσα ιδίαν υπόστασιν και μη απορρέουσα από τον φόβον, την ελπίδα ή από εξωτερικούς παράγοντας. Εις αυτήν στηρίζεται η έννοια της ευδαιμονίας, δεδομένου ότι η αρετή αποβλέπει εις την επίτευξιν της ψυχικής αρμονίας, εκ της οποίας εκπηγάζει η ευδαιμονία. (Βλέπε von Arnim H: Stoicorum Veterum Fragmenta. Stuttgart 1903.
9. Ο Χρύσιππος Απολλωνίου, Σολεύς ή Ταρσεύς ήτο μαθητής του Κλεάνθους, διακρινόμενος διά την ευφυίαν, την εργατικότητα του και την σταθερότητα των ιδεών του. Ο Διογένης ο Λαέρτιος αναφέρει ότι εάν δεν υπήρχεν ο Χρύσιππος δεν θα υπήρχεν και η στοά (ει μη γαρ ήν Χρύσιππος, ουκ αν ήν στοά).Απέθανεν εις ηλικίαν εβδομήκοντα τριών ετών, κατά την εκατοστή τεσσαρακοστήν τρίτην Ολυμπιάδα (208-204 πΧ). Το έργον του, το οποίον, ως αναφέρεται υπό του Διογένους του Λαερτίου ήτο πλουσιώτατον, αλλά δεν διεσώθη παρά μόνον υπό μορφήν αποσπασμάτων, αναφερομένων υπό των Κικέρωνος, Πλουτάρχου, Σενέκα και Aulus Gellius.
10. O Νέο-Πλατωνισμός είναι έννοια εισαχθείσα κυρίως κατά τον 19ον αιώνα, με σκοπόν να διακρίνη την Πλατωνικήν φιλοσοφίαν εις χρονικάς περιόδους και να επισημάνη την σταδιακήν διαφοροποίησιν αυτής. Ο Πλωτίνος εθεώρει εαυτόν ως γνήσιον Πλατωνικόν φιλόσοφον. Του Νέο-Πλατωνισμού προηγήθη ο μέσος Πλατωνισμός, ανθήσας από το 100 π.Χ έως το 200 μ.Χ., εις τα πλαίσια του οποίου ανεπτύχθη η φιλοσοφία του Φίλωνος του Αλεξανδρέως, ο οποίος προσεπάθησεν να εναρμονίση τον Ιουδαϊσμόν μετά της Πλατωνικής φιλοσοφίας.
11. Υπό τoυ απoστόλoυ Παύλoυ επισημαίvεται και υπoγραμμίζεται η άρρηκτoς ψυχoσωματική εvότης τoυ αvθρώπoυ και η δυvατότης της λειτoυργικής εvαρμovήσεως της σωματικής και ψυχικής φύσεως αυτoύ πρoς απoδoχήv τoυ πvευματικoύ στoιχείoυ και μετάβασιv oύτω εκ της γηίvης και χoϊκής καταστάσεως εις τηv oυράvιov και εκ της φθαρτής εις τηv άφθαρτov (1 Κoρ. 15, 42-49).
12. H διιστική αυτή αντίληψις των νεο-πλατωνικών κυρίως φιλοσόφων επεκράτησεν επί μακρόν και επηρέασεν την νεωτέραν ευρωπαϊκήν σκέψιν. Είναι άξιον υπογραμμίσεως ότι ο Καρτέσιος εξέφραζεν τα μέγιστα αυτάς τας απόψεις, διατεινόμενος ότι το ανθρώπινον σώμα λειτουργεί διά μέσου μηχανισμών, τους οποίους κατευθύνη η ψυχή διά της βουλήσεως και της σκέψεως της. Ούτως ο άνθρωπος κατευθύνεται υπό δύο κυρίως δυνάμεων ήτοι από τας φυσικάς τάσεις του σώματος και από τας βουλήσεις της ψυχής. Διά της γνώσεως καθίσταται εφικτή η επικράτησις των δυνάμεων της ψυχής επί των φυσικών παρορμήσεων του σώματος. Κατά τον Καρτέσιον η αυτογνωσία απορρέει από την επίγνωσιν των νοητικών καταστάσεων και τον έλεγχον των νοητικών διεργασιών του ατόμου.
13. Εις τον Πορφύριον κυρίως καθίσταται εμφανές, ότι η αυτοσυγκέντρωσις η οδηγούσα εις την αυτογνωσίαν, αποτελεί διαδικασίαν εσωτερικής μεταμορφώσεως του ανθρώπου, κατά την οποίαν ούτος αποκτά την επίγνωσιν του εαυτού του, εξαγνιζόμενος εκ των παθών και καθιστάμενος ικανός να καλλιεργήση τας εσωτερικάς δυνάμεις της ψυχής και να αναζητήση την σοφίαν, διά της σταδιακής βιώσεως των αρετών.Βλέπε Πορφύριος Αφορισμ. 32, σελ. 29. Κατά τον Ιάμβλιχον η σοφία, η οποία πρέπει να είναι ο σκοπός του σκεπτομένου ανθρώπου απαιτεί διηνεκή άσκησιν και σταδιακήν μύησιν. Ο αυτοστοχασμός όπως ερμηνεύεται από τους νεωτέρους στοχαστάς είναι η προσπάθεια του ατόμου να συνειδητοποιήση ότι είναι ο δημιουργός των σκέψεων του, έχει την πλήρη ευθύνην αυτών και εκ παραλλήλου αι ενέργειαι του αντικατοπτρίζουν τας σκέψεις του και τα βαθύτερα κίνητρα και βιώματα της ψυχής του. Βλέπε σχετικώς και Picoeur P: The conflict of Interpretation. Ivanston 1974.
14. Η συvεχής αυτoκριτική απoτελεί απαραίτητov πρoϋπόθεσιv. κατά τov απόστoλov Παύλov.διά τηv διατήρησιv της σταθεράς πvευματικής πoρείας και της αμεταπτώτoυ ψυχικής αρμovίας τoυ αvθρώπoυ (1 Κoρ. 11, 28.2 Κoρ. 13, 5).
15. Αι απόψεις περί αυτοαντιλήψεως των νεο-πλατωνικών εν συνδυασμώ προς τας αριστοτελικάς απόψεις αντικατοπτρίζονται εις το έργον του Ιωάννου Φιλοπόνου, αλεξανδρινού εκκλησιαστικού συγγραφέως, ο οποίος ηκολούθησεν τον μονοφυσιτισμόν. Ούτος εθεώρει ότι η αντίληψις αποτελή την γνωστικήν σύλληψιν της νοητής μορφής. Διά να υπάρξη αυτοαντίληψις πρέπει να υφίσταται βαθεία εσωτερική ενότης του σκεπτομένου υποκειμένου, το οποίον μετά ιδαιτέρας προσοχής προσπαθεί κατά τρόπον σαφή και ενιαίον να ίδη τας εσωτερικάς δυνάμεις του και να ερμηνεύση τα εκφραζόμενα φαινόμενα.
16. Η κυρία πηγή των γνώσεων μας επί του Πλωτίνου είναι το έργον του Πορφυρίου επί του βίου του Πλωτίνου. Ο Πλωτίνος εγεννήθη το 205, ενδεχομένως εις την Λυκόπολιν της Αιγύπτου. Εις ηλικίαν 28 ετών μετέβη εις την Αλεξάνδρειαν διά να σπουδάση φιλοσοφίαν πλησίον του Αμμωνίου Σακκά. Ηκολούθησεν τον αυτοκράτορα Γορδιανόν τον ΙΙΙ, εις την εκστρατείαν του εις την Περσίαν (242-243) και μετά την ήτταν αυτού κατέφυγεν αρχικώς εις την Αντιόχειαν, εν συνεχεία δε εις την Ρώμην, ένθα έζησεν αυστηρόν και αξιοπρεπή βίον, διδάσκων φιλοσοφίαν, προσελκύσας πληθώραν μαθητών, πολλοί εκ των οποίων προήρχοντο εκ της αρχούσης τάξεως της Ρώμης. Κατά τας διαλέξεις του αναφέρετο εις τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλην και εν συνεχεία εξέθετε τας ιδικάς του απόψεις. Ενεθάρρυνεν τα μέγιστα την συζήτησιν και προσεπάθη η διδασκαλία του να έχη πηγαιότητα και γνησιότητα και να απέχη της τυπικότητος και της επισημότητος. Ενεπνεύσθη την ίδρυσιν μίας ιδανικής πόλεως της Πλατωνοπόλεως εις την Καμπανίαν, της οποίας οι πολίται θα έζων επί τη βάσει των πλατωνικών αρχών. Κατά τα τελευταία έτη της ζωής του ο Πλωτίνος ενόσησεν εκ λοιμώδους νόσου, η οποία ενδέχεται να ήτο η φυματίωσις ή η λέπρα. Απεσύρθη, συνεπεία της ασθενείας του, εις την Καμπανίαν, δεχόμενος κατά διαστήματα τας επισκέψεις του ιατρού του Ευστοχίου. Απεβίωσεν το 270 μ.Χ., εντός ενός έτους από της απομονώσεως του. Εδιδεν μεγάλην βαρύτητα εις την ψυχικήν υπόστασιν του ανθρώπου, ενώ εξέφραζεν την περιφρόνησιν του διά το σώμα Ο Πορφύριος αναφέρει συγκεκριμένως "Πλωτίνος ο καθ΄ ημάς γεγονός φιλόσοφος εώκει μεν αισχυνομένω, ότι εν σώματι είη, από δε της τοιαύτης διαθέσεως, ούτε περί του γένους αυτού διηγείσθαι ηνείχετο ούτε περί των γονέων ούτε περί της πατρίδος". Εν γένει η νέοπλατωνική φιλοσοφία ήσκησεν ευρείαν επίδρασιν επί του φιλοσοφικώς σκέπτεσθαι ουχί μόνον κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους αλλά και των μεταγενεστέρων εποχών. Η Λατινική μετάφρασις του έργου του Πλωτίνου γενομένη υπό του Marsilio Ficino και εκδοθείσα το 1492 κατέστησεν τούτο ευρέως γνωστόν εις τα πανεπιστήμια της Δύσεως. Ανθρωπισταί του 15ου και 16ου αιώνος όπως οι John Colet, Erasmus εκ του Ρόττερνταμ και ο Thomas More επηρεάσθησαν τα μέγιστα εκ της νέοπλατωνικής διδασκαλίας, όπως εκ παραλλήλου αργότερον επηρεάσθησαν οι Γερμανοί ιδεαλισταί και κυρίως ο Hegel και ο Husserl. Εις τον 20ον αιώνα ο νέοπλατωνισμός εκπροσωπείται κυρίως υπό των C.S. Lewis και Charles Williams.
17. Βλέπε Πλωτίνου V8, 11, 24.
18. Βλέπε Πλωτίνου V8, 11.
19. Είναι χαρακτηριστικόν το αναφερόμενον υπό του Πλωτίνου "Είναι δυνατόν ο νους να ίδη το φως το οποίον τον φωτίζει; Πώς θα ήτο δυνατόν να ίδωμεν τον ήλιον διά ετέρου φωτός εκτός από το ιδικόν του. Αυτό θα ήτο αδύνατον. Αφαιρέσατε ως εκ τούτου τα πάντα διά να ίδετε τον νουν" (V 3,17,35).
20. Κατά τον Πλωτίνον η ψυχή δεν πρέπει να στρέφεται προς τον εξωτερικόν κόσμον. Ο νους θα πρέπη να απελευθερώνεται από τας εξωτερικάς εξαρτήσεις και να βιοί την απάθειαν, καθ' όσον το πάθος αποτελεί συνέπειαν της στροφής αυτού προς τον εξωτερικόν κόσμον. Το άτομον, το οποίον επιζητεί την αυτογνωσίαν θα πρέπη να καταφύγη εις την εκουσίαν μόνωσιν διά να δυνηθή ο νους και η ψυχή να στραφούν επί τα εντός, μακράν των εξωτερικών επιδράσεων Βλέπε Πλωτίνου V 8, 3, 12.
21. Βλέπε Πλωτίνου V 1, 3, 16-20.
22. Οι νηπτικοί πατέρες πιστεύουν ότι η διάνοια δύναται να οδηγήση το σώμα εις έργα αρετής όταν αύτη στρέφεται πάντοτε εις το αγαθόν, ενώ αυτό αφ' εαυτού ουδέν δύναται "..η μεν διάνοια δύναται και άνευ σωματικών πράξεων να εκτελέση το καλόν, το σώμα όμως άνευ της σοφίας της καρδίας, αν και κοπιάζη δεν δύναται να οφεληθή" Ισαακ Σύρου Ασκητικά.Θεσσαλονίκη, Εκδ.Β. Ρηγοπούλου 1976, σελ. 141.
23. Βλέπε Πλωτίνου V 9, 3, 27.
24. Κατά τον στωϊκόν Ποσειδώνιον το πνεύμα ταυτίζεται προς το θείον, μίας ενεργητικής φυσικής δημιουργικής δυνάμεως η οποία διατρέχει τα πάντα, διαμορφουμένης ούτω μίας εντόνου υλοζωίκής αντιλήψεως, η οποία επέδρασεν τα μέγιστα επί της ιατρικής ελληνιστικών χρόνων και ιδίως επί του Γαληνού.
25. Αι γαληνικαί αύται απόψεις επί της αλληλοεπιδράσεως του εγκεφάλου και της καρδίας αντικατοπτρίζονται και εις το έργον του Richard Lower: Tractatus de corde 1619 p. 93f. Κατ΄επέκτασιν δε αντικατοπτρίζονται αύται και εις τα έργα των William Harvey και Legallois.
26. Kuhen Vol 5, pp. 154, 156.
27. Βλέπε επ' αυτού και το έργον του Siegel RE: Galen's system of medicine and physiology, an analysis of his doctrines on blood flow, respiration, humors and internal diseases. Κarger, Basel 1968.
28. Kuehn Vol. 5, pp. 611-614.
29. Kuehn Vol. 5, pp. 644.
30. Κατά τον Χρύσιππον ο άνθρωπος από της γεννήσεως του αρχίζει να εντυπώνη τας εννοίας εις το ηγεμονικόν μέρος της ψυχής του ενώ εκ παραλλήλου η μνήμη παρέχει την δυνατότητα της διατηρήσεως των εννοιών και της συνθέσως των λογικών ολοκληρωμάτων αυτών. Εις το ηγεμονικόν μέρος της ψυχής εδράζεται η συνείδησις, διά της οποίας καθορίζεται ο έλλογος βίος και εκ της οποίας απορρέει η διεργασία της "οικειώσεως", διά της οποίας το άτομον αφ' ενός μεν γνωρίζει τας δυνάμεις του εαυτού του, αφ' ετέρου δε εξοικειούται προς το περιβάλλον και διαμορφώνει την κοινωνικήν συμπεριφοράν αυτού.
31. Κuehn Vol. 3, p. 2.
32. Κατά τον Χρύσιππον τα αίτια των παθών, υπό των οποίων διακατέχονται οι άνθρωποι δεν προέρχονται από τον εξωτερικόν κόσμον αλλά από τους ιδίους, εκ των συνηθειών της ψυχής (των συμβαινόντων αυτοίς παθών εντός είναι) και θα υφίστανται ταύτα, εάν ο άνθρωπος δεν δυνηθή να υπερβή αυτά και ιδίως τον φόβον και την επιθυμίαν, εκ των οποίων γεννώνται τα περισσότερα των παθών (Stoicorum Veterum Fragmenta ΙΙΙ, 394, 397). Ο σοφός άνθρωπος, κατά τους στωικούς, ακολουθεί αδιαλλείπτως την οδόν της αρετής και του ορθού λόγου, παραμένων ισχυρός και αδιάφθορος, ζων εν αρμονία προς εαυτόν, τον ορθόν λόγον και τον θείον νόμον, ο οποίος διέπει το σύμπαν. Ο σοφός είναι ελεύθερος, διότι αντλεί την δύναμιν της ελευθερίας από τον θείον νόμον, ευρισκόμενος εις πλήρη αρμονίαν μετά της φύσεως.
33. Kuehn Vol. 3 p 2.
34. Αριστοτέλης: Περί ψυχής.
35. Πλάτων: Τιμαίος 36 Ε, 48 Β, 44 Δ.
36. Ο Γαληνός αποδέχεται τας αριστοτελικάς απόψεις, συμφώνως προς τας οποίας η σχέσις της ψυχής μετά του σώματος παραλληλίζεται προς την σχέσιν της χειρός, η οποία κινεί και ενεργοποιεί τον πέλεκυν. Βλέπε Αριστοτέλους: Περί ψυχής 412β 13.
37. Kuehn Vol. 5, pp. 593-594.
38. Κατά τον Αριστοτέλην η φαντασία διαφέρει της αισθήσεως και της σκέψεως, εδράζεται όμως επί μίας προγενεστέρας αισθητικοαισθητηριακής αντιλήψεως (Περί ψυχής 429 α 2).
39. Κατά τον Επίκουρον η φαντασία είναι το αποτέλεσμα του συνδυασμού της αισθήσεως μετά της μνήμης (Διογένης Λαέρτιος Χ 31 ff).
40. Kuehn Vol. 19, p. 381. Τόσον κατά τον Αριστοτέλην όσον και κατά τον Παρμενίδην ο νους, ο οποίος σκέπτεται και το νοούμενον αποτελούν άρρηκτον ενότητα "…το γαρ αυτό νοείν τε εστιν και είναι". Παρμενίδης: Περί Φύσεως 3 Βλέπε και Μπαλογιάννης Σ.: Το μήνυμα του Παρμενίδου εις την εποχήν της παγκοσμιοποιήσεως. Εγκέφαλος 41;71-78, 2004.
41. Να ληφθή υπ' όψιν ότι ο ιππόκαμπος, η CA1 περιοχή του οποίου αποτελεί πρωτεύον κέντρον των μνημονικών διεργασιών, ευρίσκεται εντός των κροταφικών κεράτων των πλαγίων κοιλιών.
42. Kuehn Vol. 8, pp. 155-156.
43. Η έννοια της διανοίας κατά τον Γαληνόν αντιστοιχεί εις την νόησιν κατά τον Πλάτωνα, η οποία συνδέεται μετά της επιστήμης.
44. Kuehn Vol. 4, pp. 439.
45. Κuehn Vol. 4, p. 510.
46. Kuehn Vol. 4, p. 509.
47. Kuehn Vol. 6, p. 833.
48. Kuehn Vol.17 Β, p. 246. Κατά τον Αρτεμίδωρον τον Δαλδιανόν τα όνειρα διακρίνονται εις ενύπνια, εις τα οποία συγκαταλέγονται τα συνήθη όνειρα και εις τα ιδίως όνειρα εις τα οποία εντάσσονται τα έχοντα εξ αυτών προφητικόν χαρακτήρα. Εις την δημιουργίαν δε των ονείρων μετέχει όλη η ψυχοσωματική ύπαρξις του ατόμου.Βλέπε συν τοις άλλοις και Ehrlich EL: Der Traum im alten Testament.Toepelmann, Berlin 1953.
49. Βλέπε Γαληνού Vol. 15, pp. 608ff. Ο Αριστοτέλης εκάλει λιποψυχίαν την κατά τον Γαληνόν λιποθυμίαν, αποδίδων αυτήν εις διαταραχάς της αιματώσεως του εγκεφάλου, είτε λόγω καρδιολογικής παθήσεως είτε λόγω αλλοιώσεως των καρωτίδων. Βλέπε Αριστοτέλους "Περί ύπνου και εγρηγόρσεως" 456b.
50. Βλέπε Γαληνού Vol. 8, p. 166.
51. Η καρωτίς έλαβεν το όνομα αυτής εκ του κάρου, καθ' όσον αμφοτερόπλευρος πίεσις επί των καρωτίδων προκαλεί κατάργησιν των νοητικών λειτουργιών και απώλειαν της συνειδήσεως.
52. Βλέπε Γαληνού Vol. 8, p. 128.
53. Βλέπε Γαληνού Vol. 8, p. 163. Το άγρυπνον κώμα, καλούμενον coma vigilante υπό των Λατίνων συγγραφέων παρατηρείται εις καταστάσεις, κατά τας οποίας, με εξαίρεσιν το σύνδρομον εγκλεισμού, οι ασθενείς οδηγούνται εις χρονίαν φυτικήν κατάστασιν.
54. Ο Riverius (1589-1655) εχαρακτήριζεν την κατάληψιν ως σπανιοτάτην πάθησιν χρήζουσαν νοσοκομειακής αντιμετωπίσε-ως (rarissimus affectus et administratione dignissimus). Riverius: Opera medica universa. De Tournres. Geneva 1737.
55. Βλέπε Γαληνού Vol. 16, p. 684.
56. Η πλέον ουσιαστική πηγή των απόψεων του Γαληνού επί των νευρολογικών παθήσεων είναι τα κεφάλαια της διατριβής αυτού, η οποία υπό την λατινικήν μετάφρασιν αυτής φέρεται ως De locis affectis. Kuehn Vol. 8, pp.1-452.
57. Ο Sherrington δικαίως έλεγεν ότι αι απόψεις αι αναφερόμεναι εις τον νουν δεν μετεβλήθησαν κατά τα τελευταία 2000 έτη. Βλέπε Sherrington CS: Man and its nature Cambridge University Press 1963, p. 246.
58. Ο Παρμενίδης ο Ελεάτης (475 π.Χ.) έλεγεν ότι ο εγκέφαλος είναι το κέντρον της μνήμης, η οποία εντοπίζεται εις το μέσον αυτού πλησίον της κάτω επιφανείας αυτού. Ο Αριστοτέλης επίστευεν ότι η μνήμη είναι η διατήρησις των αισθήσεων, των αισθητηριακών εμπειριών και των νοητικών διεργασιών, μετά την αποδρομήν της αμέσου αισθητικοαισθητηριακής επειρίας. Αριστοτέλης "Περί ψυχής" 425 b 25.
59. Βλέπε Γαληνού Vol. 7, p. 60.
60. Συσχέτισε την άποψιν ταύτην προς την άνοιαν των πυγμάχων.
61. Βλέπε Γαληνού Vol. 11, p. 767.
62. Kuehn Vol. 5, pp. 270-271.
63. Την αντίληψιν, ότι η φυσιογνωμία του ατόμου δύναται να αντικατοπτρίση τους χαρακτήρας της ψυχής αυτού είχον συν τοις άλλοις και ο Αριστοτέλης, ο Θεόφραστος, ο Σενέκας (4 π.Χ.-65 μ.Χ.), ο Πολέμων της Λαοδικίας, ο Ποσειδώνιος, ο Χρύσιππος και o Ορειβάσιος. Εκ των νεωτέρων νευρολόγων και νευροανατόμων ο Gall (1757-1828) εισήγαγεν την φρενολογίαν, διατεινόμενος, ότι εκάστη νοητική λειτουργία είχεν συγκεκριμένην εντόπισιν επί του εγκεφάλου, το σχήμα δε του εγκεφάλου συνέβαλεν τα μέγιστα εις την διαμόρφωσιν του σχήματος του κρανίου, διά της εξετάσεως και επισκοπήσεως του οποίου δύνανται να εξαχθούν πολύτιμα συμπεράσματα επί των λειτουργιών του εγκεφάλου και κατ΄ επέκτασιν επί του χαρακτήρος και της προσωπικότητος του ατόμου. Ο Ιπποκράτης αναφερόμενος εις τους ιδιοσυστασιακούς σωματικούς τύπους εισήγαγεν νέον τρόπον σκέψεως επί της σχέσεως της ψυχής μετά του σώματος και της κοινής μεθέξεως αυτών εις την συμπεριφοράν και την ψυχοσωματικήν νοσηρότητα του ατόμου, η οποία επηρέασεν ουσιωδώς την νεωτέραν Ψυχολογίαν και Ψυχιατρικήν.Βλέπε σχετικώς Kretschmer E: Κoerpenbau und Character. Springer Berlin 1921.
64. Εκ παραλλήλου η ανάμειξις του θερμού, του ψυχρού, του ξηρού και του υγρού επηρεάζουν κατά τρόπον ουσιώδη τον χαρακτήρα του ατόμου. Την άποψιν ταύτην απεδέχοντο και υπεστήριζον συν τοις άλλοις και οι Γαληνισταί ιατροί του 17ου αιώνος Sanctorius, Riverius και Fernelius.
65. Kuehn Vol. 1, p. 324.
66. Προ του Γαληνού επί της μελαγχολίας συνέγραψεν αξιόλογον διατριβήν ο Ρούφος ο Εφέσιος, αποσπάσματα της οποίας συνελέγησαν υπό των Daramberg και Ruelle (Daramberg CH, Ruelle CR: Τα έργα του Ρούφου Εφεσίου Imprimerie Nationale, Paris 1879.
67. Kuehn Vol. 8, p. 180.
68. Kuehn Vol. 5, p. 40.
69. Kuehn Vol. 5, p. 18.
70. Ο Διοσκουρίδης ήτο ιατρός εις την Ρώμην κατά την διάρκειαν του πρώτου μετά Χριστόν αιώνος. Συνέγραψεν εγχειρίδιον "Περί ύλης ιατρικής", εις το οποίον περιέγραφεν τα φαρμακευτικά φυτά, τα οποία εχρησιμοποιούντο εις την θεραπευτικήν των νόσων υπό των Ελλήνων ιατρών των Ελληνιστικών χρόνων. Το εν λόγω έργον περιλαμβάνει περί τα εξακόσια φαρμακευτικά φυτά, χρησιμοποιούμενα εις την θεραπευτικήν διαφόρων παθήσεων.
71. Βλέπε Γαληνού (Kuehn) Vol. 5, pp. 1-57.
72. Βλέπε Γαληνού (Kuehn) Vol. 5, p. 24.
73. Kuehn Vol. 5, p. 14.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aristotle: De anima. Greek text and English transl. by WS Hat. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1957.

Aristotle: Movement of animals. Greek text and English transl. by ES Foster. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1955.

Aristotle: Physiognomics; in Minor works. Greek text and English transl. by WS Hett. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1957.

Corpus medicorum graecorum .Leipzig und Berlin: Akademie-Verlag, 1927-.

Daramberg CH,Ruelle CR: Τα έργα του Ρούφου Εφεσίου Imprimerie Nationale, Paris 1879.

Duckworth WLH: Galen on anatomical procedures; the later books. Cambridge University press 1962.

Ehrlich EL: Der Traum im alten Testament.Toepelmann, Berlin 1953.

Galen: Opera Omnia. Volums 22. Edited by DCG Kuhen. Gnobloch, Leipzig 1821-1833.

Galen: On the natural faculties English transl. by AJ Brock. London W. Heinemann, Cambridge MA Harvard University Press, 1963.

Γαληvός: Σχόλια επί τωv δoγμάτωv τoυ Iππoκράτoυς και τoυ Πλάτωvoς. Κuehn, Vol. 5, Cnobloch, Leipzig 1821.

Galenus Scripta Minora, editerunt Marquard, Muller Helmreich, Teuber. Lipsiae 1886

Hippocrates: Oeuvre completes; traduction nouvelle avec le text grec by E. Littre. 10 vols Bailliere, Paris 1839-1891.

Frede M: Essays in ancient philosophy. Clarendon Press. Oxford 1987.

Ισαακ Σύρου: Ασκητικά. Θεσσαλονίκη, Εκδ. Β. Ρηγοπούλου 1976.

Kretschmer E: Loerpenbau und Character. Springer Berlin 1921.

Lambert SW: A reading from Vesalius and the physiology of Vesalius. Bull. N.Y. Acad. Med. 1962; 12:345-415.

Μπαλoγιάvvης Σ.I. Ο εγκέφαλος του Ανθρώπου υπό την λαβίδα του Ανδρέα Βεζάλιους Θεσσαλovίκη 1995.

Μπαλογιάννης Σ.Ι. Από τον Vesalius εις τον Santiago Ramon y Cajal. Θεσσαλονίκη 2000.

Μπαλoγιάvvης Σ.I. Ηράκλειτoς o Εφέσιoς, o πρόδρoμoς της υπαρξιακής φιλoσoφίας Γρηγόριoς Παλαμάς 2000; 83:291-336.

Μπαλoγιάvvης Σ.I. Η Ψυχoθεραπεία κατά τήv αρχαιότητα Τόμoς I Καλoγήρoυ. Θεσσαλovίκη 1990.

Μπαλoγιάvvης Σ.I. Ο Αβικέvvας: Ο μύστης της Ελληvικής Iατρικής εις τov Αραβικόv κόσμov.Εγκέφαλoς 1997; 34:11-29.

Μπαλoγιάvvης Σ.I. Ο εγκέφαλος υπό την γραφίδα του Leonardo da Vinci. Θεσσαλovικη Εκδόσεις Π. Πoυρvάρα 2001.

Μπαλογιάννης Σ.I. Το μήνυμα του παρμενίδου εις την εποχήν της παγκοσμιοποιήσεως. Εγκέφαλος 41;71-78, 2004.

Ο'Meara, Dominic: Plotinus. An Introduction to the Enneads. Oxford,1993.

Πλωτίvoυ Εργα: Tomus II, Enneades IV-V Edit. Paul Henry et Hans-Rudolf Schwyzer, Oxonii 1977.

Picoeur P: The conflict of Interpretation. Ivanston 1974.

Riverius: Opera medica universa. De Tournres. Geneva 1737.

Roth M.A. Vesalius Bruxellensis, Berlin 1892, 37.

Sherrington CS: Man and its nature Cambridge University Press 1963.

Siegel RE: Galen's system of medicine and physiology, an analysis of his doctrines on blood flow, respiration, humors and internal diseases. Κarger, Basel 1968.

Siegel R: Galen on Psychology, Psychopathology, and function and disease of the nervous system. S. Karger, Basel 1973.

Singer C: Brain dissection before Vesalius. J. Hist. Med. 1956; 11:261-274.

Singer C, Rabin C: A prelude to modern Science. Cambridge 1946.

Souques A: Etapes de la neurology dans antiquite Greque. Masson Paris 1936.

von Arnim H : Stoicorum Veterum Fragmenta. Stuttgart 1903.

Zilboorg G: A history of medical psychology. Norton, New York 1941.