Σημασιολογική αμφισημία και επιληψία
ΚΟΥΒΑΤΣΟΥ Ζ.Κ.¹, ΠΗΤΑ Ρ.¹, ΚΙΜΙΣΚΙΔΗΣ Β.Κ.², ΛΑΖΑΡΙΔΟΥ Ε.¹, ΚΑΖΗΣ Δ.², ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΟΠΟΥΛΟΣ Σ.², ΚΑΖΗΣ Α.^2
1Τμήμα Ψυχολογίας
²Γ΄ Νευρολογική Κλινική ΑΠΘ

Περίληψη
Η σημασιολογική αμφισημία αναφέρεται στο φαινόμενο μια λέξη να έχει δύο ή περισσότερες σημασίες. Στόχος του παρόντος άρθρου είναι η πραγματοποίηση μιας σύντομης ανασκόπησης των ερευνών που αφορούν στο γλωσσικό φαινόμενο της σημασιολογικής αμφισημίας σε ασθενείς με νευρολογικά νοσήματα με έμφαση στην επιληψία. Αρχικά, επιχειρείται μια σύντομη παρουσίαση του φαινομένου της σημασιολογικής αμφισημίας και της σχέσης του με ορισμένα γλωσσικά στοιχεία όπως το προτασιακό πλαίσιο, η λεξική συχνότητα και η εικονικότητα. Εν συνεχεία, παρουσιάζονται μελέτες που αφορούν στο ρόλο των εγκεφαλικών ημισφαιρίων καθώς και συγκεκριμένων εγκεφαλικών περιοχών στην επεξεργασία αμφίσημων λέξεων. Τέλος, παρουσιάζονται τα ελάχιστα ερευνητικά δεδομένα που σχετίζονται με την επίλυση της σημασιολογικής αμφισημίας και τη σημασιολογική γνώση στην επιληψία. Καταλήγουμε παραθέτοντας στοιχεία που προτείνουν ότι ο τύπος των επιληπτικών κρίσεων έχει σημαντική επίδραση στην ικανότητα σημασιολογικής επεξεργασίας αμφίσημων και συγκεκριμένων λεξικών ερεθισμάτων.

Λέξεις κλειδιά: Σημασιολογική αμφισημία, σημασιολογική επεξεργασία, επιληψία.

Εισαγωγή

Η ψυχογλωσσολογική έρευνα έχει στραφεί στη μελέτη της σημασιολογικής αμφισημίας προκειμένου να διευκρινιστούν οι γνωστικές διεργασίες που λαμβάνουν μέρος στην επίλυση λεξικά αμφίσημων επικοινωνιακών πλαισίων (Klepnisiotou, 2002). Η σημασιολογική αμφισημία αναφέρεται στο φαινόμενο μια λέξη να έχει δύο ή περισσότερες σημασίες. Για παράδειγμα, η πρόταση 'Ο Γιάννης έφυγε από τη δουλειά' μπορεί να μεταφραστεί ως εξής: 'Ο Γιάννης σχόλασε / απολύθηκε / παραιτήθηκε / έκανε ένα διάλειμμα από τη δουλειά.' Το προτασιακό πλαίσιο, η συχνότητα, ο γραμματικός τύπος και η εικονικότητα αποτελούν ορισμένα γλωσσικά στοιχεία που επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την επεξεργασία και επίλυση μιας αμφίσημης πρότασης (Vu, Kellas, Metcalf, & Herman, 2000).

Η σχέση ανάμεσα στη συχνότητα των ποικίλων σημασιών μιας αμφίσημης λέξης και του πλαισίου δεν έχει διευκρινιστεί πλήρως (Rayner, Pacht, & Duffy, 1994), μολονότι η πλειονότητα των ερευνών έχει επικεντρωθεί στο ρόλο του σημασιολογικού πλαισίου και της αρχής της συχνότητας κατά την επίλυση της αμφισημίας (Dopkins, Morris, & Rayner, 1992). Οι απόψεις των ερευνητών διίστανται καθώς ορισμένοι υποστηρίζουν ότι η συχνότητα της σημασίας αποτελεί κύριο παράγοντα επίλυσης της σημασιολογικής αμφισημίας (Wiley & Rayner, 2000) ενώ άλλοι θεωρούν ότι ένα μη-αμφίσημο προτασιακό πλαίσιο αφήνει περιθώρια ενεργοποίησης μόνο στις κατάλληλες σημασίες (Martin, Vu, Kellas, & Metcalf, 1999). Ανάμεσα σε αυτές τις ακραίες απόψεις τοποθετείται η πρόταση ότι η ενεργοποίηση μιας λεξικής σημασίας εξαρτάται από τη συχνότητα, όμως ένα μη-αμφίσημο προτασιακό πλαίσιο μπορεί να επαναπροσδιορίσει δυναμικά τη διαθεσιμότητα των εναλλακτικών σημασιών (Simpson, 1994).

Κατά την επίλυση της σημασιολογικής αμφισημίας, εξίσου σημαντικός είναι ο γραμματικός τύπος των σημασιολογικά αμφίσημων ερεθισμάτων. Είναι πλέον γνωστό ότι οι σημασιολογικές αναπαραστάσεις των ουσιαστικών και των ρημάτων διαφέρουν (Tyler, Moss, Galpin, & Voice, 2002). Μια διαφορά αφορά στη χρονική απόκτηση των ουσιαστικών και των ρημάτων. Οι σημασιολογικές έννοιες των ουσιαστικών θεωρείται ότι αποκτώνται σε μικρότερη ηλικία από τα ρήματα (Gentner, 1981) γεγονός που οδηγεί σε εμφάνιση διαφορών που διατηρούνται στην ενήλικη ζωή (Tyler, et al. , 2002). Επιπρόσθετα, οι μηχανισμοί επεξεργασίας των ρημάτων και των ουσιαστικών έχει βρεθεί ότι αποσυνδέονται έπειτα από εγκεφαλική βλάβη με συνέπεια κάποιοι ασθενείς να αντιμετωπίζουν πρόβλημα στην επεξεργασία ρημάτων, ενώ η ικανότητα επεξεργασίας των ουσιαστικών παραμένει ανέπαφη ή, αντίθετα, να διαταράσσεται η επίδοση στα ουσιαστικά, ενώ η επεξεργασία ρημάτων παραμένει φυσιολογική (Caramazza & Hillis, 1991).

Οι παρατηρήσεις αυτές αποδεικνύουν ότι η δομή και το περιεχόμενο των νοητικών αναπαραστάσεων στα ρήματα και τα ουσιαστικά διαφέρουν σε σημαντικές παραμέτρους (Tyler, Russell, Fadili, & Moss, 2001). Μια ευρέως γνωστή θεωρία (Gentner, 1981) αντιπαραθέτει τις εσωτερικές συνδέσεις μεταξύ των ιδιοτήτων που συνιστούν μια έννοια με τις εξωτερικές συνδέσεις που συνδέουν την έννοια με το συνολικό πλαίσιο. Σύμφωνα με τη θεωρία της Gentner (1981), οι αναπαραστάσεις των ουσιαστικών είναι συμπαγείς εσωτερικά, καθώς διαθέτουν πολλές συνδέσεις ανάμεσα στις χαρακτηριστικές τους ιδιότητες. Τα ρήματα αντιπροσωπεύονται από λίγες εσωτερικές, αλλά περισσότερες εξωτερικές συνδέσεις, με αποτέλεσμα να έχουν μεγαλύτερη δυνατότητα αλληλεπίδρασης με το πλαίσιο και πιο ευέλικτη σημασία από τα ουσιαστικά. Καθώς τα ρήματα είναι πολύσημα σε μεγαλύτερο βαθμό από τα ουσιαστικά, είναι δύσκολο να ενσωματωθούν σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο, προκαλώντας λιγότερο σταθερή μνήμη και φτωχότερη ανάκληση (Gentner, 1981).

Ένας ακόμη σημαντικός παράγοντας για την κατανόηση και παραγωγή των λέξεων είναι η εικονικότητα. Η εικονικότητα των λέξεων έχει σημαντική επίδραση κατά την επεξεργασία του λόγου (Paivio, 1986. Schwanenflugel, Harnishfeger, & Stowe, 1988). Οι λέξεις με υψηλή εικονικότητα (συγκεκριμένες) γίνονται πιο εύκολα κατανοητές από τις λέξεις με χαμηλή εικονικότητα (αφηρημένες) σε μια πληθώρα γνωστικών έργων (Schwanenflugel, et al., 1988). Υπάρχουν περιπτώσεις ασθενών που εμφανίζουν διαταραχή στην επεξεργασία αφηρημένων λέξεων, ενώ η επεξεργασία συγκεκριμένων λέξεων διατηρείται φυσιολογική. Αντιθέτως, υπάρχουν κάποιες περιπτώσεις ασθενών, οι οποίοι δυσκολεύονται κατά την επεξεργασία συγκεκριμένων λέξεων ενώ δεν παρουσιάζουν πρόβλημα στις αφηρημένες λέξεις (Warrington & Shallice, 1984).

Ο Paivio (1986) αναφέρει ότι οι συγκεκριμένες και αφηρημένες λέξεις κωδικοποιούνται με διαφορετικό τρόπο στη μνήμη. Οι συγκεκριμένες λέξεις έχουν λεξική και εικονική αναπαράσταση, ενώ οι αφηρημένες λέξεις διατηρούν μόνο λεξική αναπαράσταση στο μνημονικό σύστημα. Καθώς τα δύο είδη αναπαράστασης συνδέονται και μπορούν να ενεργοποιηθούν ταυτόχρονα, οι συγκεκριμένες λέξεις έχουν ένα πλεονέκτημα έναντι των αφηρημένων εξαιτίας της αμοιβαίας ενεργοποίησης των διπλών, λεκτικών και εικονικών, αναπαραστάσεών τους (Paivio, 1986).

Μια άλλη θεωρία (Barsalou, 1982) δίνει έμφαση στη διαθεσιμότητα των πληροφοριών πλαισίου κατά την επεξεργασία συγκεκριμένων και αφηρημένων λέξεων. Η βασική ιδέα είναι ότι οι πληροφορίες του πλαισίου είναι σημαντικές προκειμένου να επιτευχθεί μια πλήρης κατανόηση των λεξικών σημασιών. Η σημασία των συγκεκριμένων λέξεων θεωρείται ότι εντοπίζεται εύκολα ακόμη κι όταν υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες πλαισίου. Αντιθέτως, η σημασία των αφηρημένων λέξεων είναι δυσκολότερο να εντοπιστεί χωρίς τη διάθεση αρκετών πληροφοριών. Αυτή η θεωρία προβλέπει ότι το πλεονέκτημα των συγκεκριμένων λέξεων θα εξαφανιστεί από τη στιγμή που θα υπάρξουν περισσότερες πληροφορίες πλαισίου για τις αφηρημένες λέξεις. Η υπόθεση έχει επιβεβαιωθεί από έρευνες που αφορούν στη λεξική απόφαση (Schwanenflugel, et al., 1988) και τη λεξική κατανόηση (Schwanenflugel & Shoben, 1983). Οι αφηρημένες λέξεις εμπεριέχουν μεγάλο πλήθος ιδιοτήτων εξαρτημένων από το πλαίσιο ενώ οι συγκεκριμένες λέξεις έχουν περισσότερες ανεξάρτητες ιδιότητες (Barsalou, 1982).

Σημασιολογική αμφισημία και εγκέφαλος

Μια σημαντική νευροψυχολογική ερώτηση αφορά στον τρόπο με τον οποίο ο εγκέφαλος ενισχύει την ικανότητα επίλυσης της αμφισημίας μέσω της αξιοποίησης σημασιολογικών χαρακτηριστικών όπως η συχνότητα και η εικονικότητα της λέξης καθώς και μέσω προσωδιακών πληροφοριών όπως ο τόνος και το ύφος της φωνής (Titone, 1998). Οι Burgess και Simpson (1988) ήταν οι πρώτοι που χρησιμοποίησαν τη μέθοδο του διαιρεμένου οπτικού πεδίου σε φυσιολογικά άτομα προκειμένου να εντοπιστούν διαφορές στη λειτουργία των εγκεφαλικών ημισφαιρίων κατά την επίλυση της αμφισημίας. Όταν η λέξη παρουσιαζόταν στο δεξιό οπτικό πεδίο, ενεργοποιούνταν άμεσα όλες οι εναλλακτικές σημασίες της λέξης και αμέσως ακολουθούσε η επιλεκτική διευκόλυνση της συχνότερης σημασίας και η καταστολή των υπολοίπων. Αντιθέτως, στο δεξιό ημισφαίριο (αριστερό οπτικό πεδίο) οι εναλλακτικές σημασίες διατηρούνταν ενεργοποιημένες καθ' όλη τη διάρκεια της επιλογής.

Ασθενείς με βλάβη στο αριστερό εγκεφαλικό ημισφαίριο έχει βρεθεί ότι ενεργοποιούν όλες τις εναλλακτικές σημασίες μιας λέξης και, εν συνεχεία, σε χρόνο μεγαλύτερο από το φυσιολογικό, επιλέγουν τη κατάλληλη σημασία (Coney & Evans, 2000). Η ενεργοποίηση των λεξικών σημασιών παραμένει ακέραια, ενώ το πρόβλημα έγκειται στην επιλογή και ενσωμάτωση των σημασιών στο εκάστοτε πλαίσιο καθώς και στη χρονική καθυστέρηση της διαδικασίας (Coney & Evans, 2000). Ασθενείς με βλάβη στο δεξιό εγκεφαλικό ημισφαίριο ενεργοποιούν λεξικές σημασίες με βάση τη συχνότητά τους, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το πλαίσιο, μέσα στο οποίο εντοπίζονται οι λέξεις. Οι ασθενείς αυτοί δε διαθέτουν την ικανότητα να χρησιμοποιήσουν τις πληροφορίες πλαισίου και βασίζονται κυρίως στη συχνότητα των λέξεων ώστε να επιλύσουν τη σημασιολογική αμφισημία (Grindrod & Baum, 2005).

Οι σημασιολογικά αμφίσημες λέξεις σχετίζονται με ισχυρές ενεργοποιήσεις της πλάγιας επιφάνειας του αριστερού μετωπιαίου λοβού, της πρόσθιας έλικας του προσαγωγίου και του κάτω τμήματος του δεξιού βρεγματικού λοβού (Chan, Liu, Yip, Fox, Gao, & Tan, 2004). Αντιθέτως, οι σημασιολογικά ακριβείς λέξεις σχετίζονται με ενεργοποίηση του αριστερού κατώτερου προμετωπιαίου φλοιού και του άνω τμήματος του κροταφικού λοβού (Chan, et al., 2004). Η επεξεργασία αμφίσημων γραπτών λέξεων που απαιτεί εκτεταμένη αναζήτηση και επιλογή των λεξικών σημασιών σχετίζεται με έντονες ενεργοποιήσεις στο ανώτερο τμήμα του αριστερού μετωπιαίου λοβού με παράλληλη, μικρότερου βαθμού , ενεργοποίηση της δεξιάς ομόλογης περιοχής (Scott, Leff, & Wise, 2003). Νευροαπεικονιστικές μελέτες αναφέρουν ότι το νευρωνικό δίκτυο που εντοπίζεται στο άνω τμήμα των μετωπιαίων λοβών λειτουργεί ως κεντρικός επεξεργαστής του γνωστικού συστήματος που οδηγεί τη στόχο-κατευθυνόμενη επιλογή και αναζήτηση (Wagner, Maril, Bjork, & Schacter, 2001). Τα ευρήματα αυτά προτείνουν ότι η σημασιολογική ανάλυση των γραπτών λέξεων είναι μια δυναμική διαδικασία που περιλαμβάνει το συγχρονισμό διάσπαρτων νευρικών υποσυστημάτων (Chan, et al., 2004).

Σημασιολογική αμφισημία και επιληψία

Η πλειοψηφία των ερευνών που ασχολούνται με την επίλυση της σημασιολογικής αμφισημίας έχει διεξαχθεί με άτομα που πάσχουν από διάχυτες εγκεφαλικές βλάβες και δεν παρουσιάζουν αφασικά συμπτώματα (Brownell, Potter, Michelo, & Gardner, 1984) καθώς και σε φυσιολογικό πληθυσμό με χρήση της μεθόδου του διαιρεμένου οπτικού πεδίου (Burgess & Simpson, 1988). Ελάχιστες είναι οι έρευνες που έχουν ασχοληθεί με τη μελέτη της σημασιολογικής αμφισημίας σε πληθυσμό που πάσχει από επιληψία. Η μελέτη της επιληψίας είναι σκόπιμη προκειμένου να διαπιστωθεί κατά πόσο οι παροξυντικές εκφορτίσεις νευρώνων που παρατηρούνται σε ένα τμήμα ή/και στο σύνολο του εγκεφαλικού φλοιού κατά τη διάρκεια μιας επιληπτικής κρίσης ή σε μεσοκριτικές περιόδους, μπορεί να επηρεάσουν μια ευαίσθητη γλωσσική ικανότητα, όπως είναι η ικανότητα επίλυσης της σημασιολογικής αμφισημίας.

Οι Zaidel, Zaidel, Oxbury και Oxbury (1995) εξέτασαν ασθενείς που είχαν υποβληθεί σε χειρουργική αφαίρεση του κροταφικού λοβού με στόχο την αντιμετώπιση φαρμακοανθεκτικών επιληπτικών κρίσεων. Μια σειρά από αμφίσημες λέξεις και προτάσεις (χαρακτηριζόμενες από σημασιολογική και συντακτική αμφισημία) παρουσιάστηκε στα υποκείμενα και τους ζητήθηκε να αναφέρουν όλες τις σημασιολογικά εναλλακτικές, κύριες και δευτερεύουσες, ερμηνείες που μπορούσαν να σκεφτούν. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι τα άτομα που είχαν υποβληθεί σε αφαίρεση του αριστερού κροταφικού λοβού παρήγαγαν σημαντικά λιγότερες δευτερεύουσες σημασίες από τα άτομα με δεξιά κροταφική λοβεκτομή και την ομάδα ελέγχου. Η χειρουργική αφαίρεση του δεξιού κροταφικού λοβού οδήγησε σε μειωμένη, όμως μη στατιστικά σημαντική, παραγωγή σημασιών που θεωρούνταν δευτερεύουσες, συγκριτικά με την ομάδα ελέγχου. Ο αριστερός έσω κροταφικός λοβός είναι απαραίτητος κατά την επίλυση της σημασιολογικής και συντακτικής αμφισημίας, ενώ ο δεξιός έσω κροταφικός λοβός παίζει κάποιο ρόλο στην επίλυση των αμφίσημων προτάσεων, μολονότι όχι στατιστικά σημαντικό (Zaidel, et al., 1995).

Όπως προαναφέρθηκε, οι ασθενείς που έλαβαν μέρος στην έρευνα των Zaidel, et al. (1995) είχαν υποβληθεί σε χειρουργική αφαίρεση του κροταφικού λοβού. Στόχος ήταν να διευκρινιστεί ο ρόλος του αριστερού και δεξιού κροταφικού λοβού στην επίλυση της σημασιολογικής αμφισημίας. Όμως δεν διερευνήθηκε η επίπτωση που μπορεί να έχουν οι επιληπτικές κρίσεις per se στην ικανότητα αυτή. Καθώς δεν γνωρίζουμε κάποια άλλη έρευνα που να έχει ασχοληθεί με το θέμα της σημασιολογικής αμφισημίας στην επιληψία, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, εξετάσαμε ασθενείς που εμφανίζουν γενικευμένες (n=15) και εστιακές επιληψίες (n=20) καθώς και μια ομάδα ελέγχου (n=39) ως προς την ικανότητα κατανόησης σημασιολογικά αμφίσημων προτασιακών πλαισίων.

Δύο ξεχωριστά πειράματα έλαβαν χώρα. Στο πρώτο, χορηγήθηκε η Δοκιμασία Αμφίσημων Λέξεων (ΔΑΛ), ένα ερωτηματολόγιο, κατασκευασμένο από τους συγγραφείς, με 45 προτάσεις που αφορούν σε διάφορετικές γλωσσολογικές εκφάνσεις της σημασιολογικής αμφισημίας. Στο δεύτερο πείραμα, χορηγήθηκαν τρεις υποδοκιμασίες της ψυχογλωσσολογικής δοκιμασίας PALPA που αξιολογούν τη σημασιολογική γνώση (Κρίση γραπτών συνωνύμων, Σημασιολογική συσχέτιση λέξεων και Ακουστική κατανόηση ρημάτων και επιθέτων) έτσι ώστε να διαπιστωθεί αν μια ενδεχόμενη διαταραχή στην επεξεργασία αμφίσημων λέξεων προκύπτει από βαθύτερη βλάβη στη σημασιολογία.

Συνοπτικά, βρέθηκε ότι τα άτομα που πάσχουν από επιληψία παρουσιάζουν διαταραχή στην ικανότητα επίλυσης της σημασιολογικής αμφισημίας καθώς και σε ορισμένες εκφάνσεις της σημασιολογικής γνώσης (Kouvatsou, Pita, Kimiskidis, Kazis, Lazaridou, Papagiannopoulos, & Kazis, 2005). Πιο συγκεκριμένα, στην ομάδα εστιακής επιληψίας αποκαλύφθηκε σημαντική απόκλιση από την ομάδα ελέγχου σε όλες τις επιμέρους δοκιμασίες με σημασιολογικά αμφίσημα και συγκεκριμένα ερεθίσματα, σε αντίθεση με την ομάδα γενικευμένων κρίσεων που βρέθηκε να παρουσιάζει μια ηπιότερη διαταραχή στην ικανότητα επίλυσης της σημασιολογικής αμφισημίας καθώς και στην ικανότητα ευρύτερης σημασιολογικής επεξεργασίας.

Καθώς τα ευρήματα της έρευνας αυτής, όσο και άλλων σχετικών ερευνών, προσδιορίζουν ορισμένες διαφορές μεταξύ των ομάδων εστιακής και γενικευμένης επιληψίας παρακάτω παρουσιάζονται και ερμηνεύονται ξεχωριστά τα ευρήματα για τις δύο ομάδες επιληψίας.

1. Εστιακή επιληψία και σημασιολογική αμφισημία

Διαταραχές στη γλώσσα και τη μνήμη έχουν παρατηρηθεί σε ασθενείς με εστιακή επιληψία. Οι μνημονικές διαταραχές αφορούν στη νέα μάθηση και τη διατήρηση πληροφοριών, ενώ οι λεκτικές διαταραχές είναι λεπτές και σχετίζονται με ικανότητες εύρεσης λέξης, λεξικής ροής και κατανόησης (Brown, 1991). Ο αριστερός κροταφικός λοβός είναι γνωστό ότι σχετίζεται με ευρεία διαταραχή στη λεκτική παραγωγή. Συγκεκριμένα, έχει βρεθεί πως η φωνολογική επεξεργασία διαταράσσεται κυρίως όταν η εστία εντοπίζεται αριστερά κροταφικά, ενώ η σημασιολογική επεξεργασία διαταράσσεται ανεξάρτητα από την πλευρά εντοπισμού της εστίας στην κροταφική επιληψία (Lespinet-Najib, Ν΄Kaoua, Sauzeon, Bresson, Rougier, & Claverie, 2004).

Στην ερευνά μας, οι ασθενείς με εστιακή επιληψία παρήγαγαν περισσότερα φωνολογικά και σημασιολογικά λάθη από την ομάδα ελέγχου στη δοκιμασία επίλυσης της αμφισημίας. Παρόλα αυτά, οι ασθενείς με εστία στον αριστερό κροταφικό λοβό (n=9) δεν βρέθηκε να διαφέρουν από αυτούς με βλάβη στο δεξιό κροταφικό λοβό (n=5). Έρευνα των Bartha, Benke, Bauer και Trinka (2005) σε 23 ασθενείς, δώδεκα με εστία στον αριστερό και έντεκα με εστία στο δεξιό κροταφικό λοβό αποκάλυψε ότι κάποιοι ασθενείς παρουσίασαν μειονεξίες σε μια ή περισσότερες λεκτικές λειτουργίες ανεξάρτητα από τον πλευρικό εντοπισμό της επιληπτογόνου εστίας. Παρατηρούμε ότι οι διαφορές ανάμεσα σε ασθενείς με αριστερή και δεξιά κροταφική επιληψία δεν είναι έντονα ορατές, τουλάχιστον, όταν έχουμε να κάνουμε με ομάδες μικρότερες των δεκαπέντε-είκοσι ατόμων. Σκόπιμο είναι να εξεταστούν μεγαλύτερες ομάδες ασθενών με εστιακή επιληψία προκειμένου να απαντηθεί οριστικά το ερώτημα εάν υπάρχουν διαταραχές που σχετίζονται με την πλαγίωση της επιληπτογόνου εστίας.

Καθώς η ομαλή λειτουργία του κροταφικού λοβού θεωρείται απαραίτητη στη λεξική επεξεργασία, η διαταραχή στην επίλυση των σημασιολογικά αμφίσημων ερεθισμάτων αναμένουμε να γενικεύεται σε λεξικές δοκιμασίες που απαιτούν σημασιολογική γνώση. Πράγματι, η γλωσσική διαταραχή εξακολούθησε στις δοκιμασίες Σημασιολογική συσχέτιση λέξεων και Κρίση γραπτών συνωνύμων, όπου τα ερεθίσματα δεν ήταν αμφίσημα και δεν εντάσσονταν σε προτασιακό πλαίσιο. Επιπροσθέτως, η διαταραχή εξακολούθησε, όταν η μορφή των εισερχόμενων ερεθισμάτων άλλαξε, από γραπτή σε προφορική, στην Ακουστική κατανόηση επιθέτων και ρημάτων. Συνεπώς, η διαταραχή στη σημασιολογική επεξεργασία δεν οφείλεται σε κάποιο πρόβλημα κατά την μετατροπή των ορθογραφικών μονάδων σε φωνολογικές ή σε κάποιο πρόβλημα ανάγνωσης, αλλά έγκειται σε πιο βαθύ στάδιο της λεξικής επεξεργασίας (Kay, Lesser, & Coltheart, 1992).

Η διαταραχή στη σημασιολογία έχει καταταχθεί σε δύο τύπους: τη βλάβη του σημασιολογικού κέντρου, δηλαδή τη διάσπαση των σημασιολογικών πληροφοριών που βρίσκονται σε αυτό, και τη διαταραχή στην πρόσβαση στο σημασιολογικό κέντρο (Coughlan & Warrington, 1981). Σταθερά λάθος απαντήσεις σε ένα ερέθισμα, χορηγούμενο σε διαφορετικές μορφές μπορεί να υποδηλώνουν βλάβη στο σημασιολογικό κέντρο (Coughlan & Warrington, 1981). Καθώς η απόκλιση από την ομάδα ελέγχου διατηρήθηκε σε όλες τις επιμέρους δοκιμασίες, η βλάβη πιθανότατα εντοπίζεται στο ίδιο το σημασιολογικό κέντρο και όχι στην πρόσβαση σε αυτό. Έχει βρεθεί ότι τα λάθη σημασιολογικής αντικατάστασης που αναφέρονται σε ασθενείς με κροταφική επιληψία συνήθως εκφράζουν σημασιολογική βλάβη (Hodges & Patterson, 1996). Επιπρόσθετες δοκιμασίες είναι απαραίτητο να χορηγηθούν προκειμένου να ελέγξουμε με μεγαλύτερη συνέπεια τα λάθη που γίνονται και να ελαχιστοποιηθεί η πιθανότητα η βλάβη να εντοπίζεται σε κάποιο άλλο σημείο της λεξικής επεξεργασίας.

2. Γενικευμένη επιληψία και σημασιολογική αμφισημία

Οι γνωστικές ικανότητες των ατόμων με γενικευμένη επιληψία θεωρείται ότι κυμαίνονται σε φυσιολογικά όρια (Motamedi & Meador, 2003). Ορισμένες έρευνες έχουν δείξει ότι οι γνωστικές ικανότητες στη γενικευμένη επιληψία βρίσκονται σε ελαφρώς χαμηλότερο επίπεδο σε σύγκριση με το γενικό πληθυσμό (Cutting, Lauchheimer, Barr, & Devinsky, 2001. Mirsky, Duncan, & Levav, 2001). Στην έρευνα μας, η μοναδική στατιστικώς σημαντική διαφορά που βρέθηκε ανάμεσα στα άτομα με γενικευμένη επιληψία και την ομάδα ελέγχου αφορά στο σύνολο των σημασιολογικών λαθών στην υποδοκιμασία, όπου το λεξικό ερέθισμα ήταν ρήμα. Σύμφωνα με τους Damasio και Tranel (1993), η επεξεργασία των ουσιαστικών πραγματώνεται σε πρόσθιες και μέσες κροταφικές περιοχές του αριστερού ημισφαιρίου, ενώ η επεξεργασία ρημάτων εμπλέκει κυρίως μετωπιαίες περιοχές στο αριστερό ημισφαίριο (Brown & Hagoort, 1999).

Τα προβλήματα στις εκτελεστικές λειτουργίες που παρατηρούνται ενίοτε στη νεανική μυοκλονική επιληψία, φανερώνουν συμμετοχή του μετωπιαίου λοβού (Motamedi & Meador, 2003). Όμως, δεν είναι γνωστό εάν αυτή η σχέση περιορίζεται στη νεανική μυοκλονική επιληψία ή παρατηρείται και σε άλλα ιδιοπαθή γενικευμένα επιληπτικά σύνδρομα (Hommet, Sauerweinc, De Toffol, & Lassonde, 2005). Δυσλειτουργία στην περιοχή αυτή, αλλά κυρίως στον προμετωπιαίο λοβό, οδηγεί σε διαταραχές στην οργάνωση και αυτορρύθμιση της συμπεριφοράς, καθώς και στις εκτελεστικές λειτουργίες (Damasio, Grabowski, Frank, Galaburda, & Damasio, 1994). Οι διαταραχές της προσοχής και η μείωση της ταχύτητας επεξεργασίας των πληροφοριών φαίνεται να παρουσιάζονται σε όλα τα άτομα που πάσχουν από επιληψία, κυρίως στα άτομα με γενικευμένη επιληψία ή με εστία στο μετωπιαίο λοβό (Williams, 2003; Brown, 1991). Καθώς η επίλυση της αμφισημίας μέσα σ΄ ένα προτασιακό πλαίσιο περιλαμβάνει την ανάκληση πληροφοριών από τη μακρόχρονη μνήμη και την ταυτόχρονη επεξεργασία τους ανάλογα με το προτασιακό πλαίσιο, μια διαταραχή στις εκτελεστικές λειτουργίες και την εργαζόμενη μνήμη, μπορεί να θέσει όρια στην ικανότητα λεξικής κατανόησης (Faust & Chiarello, 1998).

Πρόσφατες ψυχογλωσσολογικές έρευνες αναφέρουν ότι υπάρχει μια ισχυρή σχέση ανάμεσα στην εργαζόμενη μνήμη και τη γλωσσική επεξεργασία (Vos, Gunter, Schriefers, & Friederici, 2001. Friederici, Steinhauer, Mecklinger, & Meyer, 1998). Στη γνωστική ψυχολογία υπάρχουν δύο μεγάλες υποθέσεις που αφορούν στους μηχανισμούς της εργαζόμενης μνήμης που σχετίζονται με την επεξεργασία της γλώσσας. Η μία αναφέρει ότι η αποτελεσματικότητα κατά την ανάγνωση απαιτεί μηχανισμούς ενεργοποίησης. Στην περίπτωση της σημασιολογικής αμφισημίας, θεωρείται ότι ο αναγνώστης με υψηλό μνημονικό πεδίο θα ενεργοποιήσει όλα τα πιθανά νοήματα της αμφίσημης γλωσσικής πράξης (Just & Carpenter, 1992). Η εναλλακτική υπόθεση θεωρεί ένα μηχανισμό καταπίεσης, με τον οποίο ένα άτομο με υψηλό μνημονικό πεδίο θα απενεργοποιήσει όλες τις άσχετες σημασίες πιο αποτελεσματικά από ότι άτομα με χαμηλό μνημονικό πεδίο (Friederici, et al., 1998). Οι Gunter, Wagner, και Friederici (2003) επιχείρησαν να λύσουν αυτή τη διαμάχη, καταγράφοντας την εγκεφαλική λειτουργία με τη μέθοδο των προκλητών δυναμικών (Event-related Potentials, ERPs) σε άτομα με υψηλή και χαμηλή μνημονική ικανότητα κατά την επεξεργασία προτάσεων που περιείχαν αμφίσημες λέξεις (Gunter, et al., 2003). Βρέθηκε ότι άτομα με υψηλό μνημονικό πεδίο χρησιμοποιούν με πιο ευέλικτο τρόπο μηχανισμούς ανασταλτικούς προκειμένου να επιλέξουν την κατάλληλη σημασία, ενώ άτομα με χαμηλό μνημονικό πεδίο είναι λιγότερο αποτελεσματικά κατά την κατανόηση μιας πρότασης, καθώς εμμένουν και στις δύο σημασίες της λέξης (Gunter, et al., 2003).

Στη Δοκιμασία Αμφίσημων Λέξεων (ΔΑΛ), καθώς οι δύο εναλλακτικές σημασίες της λέξης-στόχου παρέχονται εκ των προτέρων, οι διαφορές στο μνημονικό πεδίο δεν ευθύνονται άμεσα για τη λανθασμένη επιλογή. Όμως, η αναστολή της ακατάλληλης λεξικής σημασίας και η επιλογή της κατάλληλης σημασίας σύμφωνα με το προτασιακό πλαίσιο φαίνεται να είναι διαταραγμένη, ιδιαίτερα όταν το λεξικό ερέθισμα είναι ρήμα. Επομένως, δεν αποκλείεται η εργαζόμενη μνήμη, που αποτελεί μια γνωστική ικανότητα που εδράζεται στο μετωπιαίο λοβό (Baddeley, 2003), να είναι διαταραγμένη σε κάποιο βαθμό και να δυσχεραίνει την ικανότητα σημασιολογικής επιλογής.

Επίσης, η ομάδα γενικευμένης επιληψίας διέφερε από την ομάδα ελέγχου σε δύο από τις επιμέρους δοκιμασίες που ήλεγχαν για τυχόν διαταραχή στη σημασιολογική επεξεργασία (Kay, et al. 1992). Η ικανότητα σημασιολογικής κρίσης βρέθηκε διαταραγμένη σε λέξεις με χαμηλή εικονικότητα και λέξεις που ήταν σημασιολογικά συναφείς με τη λέξη-στόχο. Η επεξεργασία των λέξεων αυτών, όπως και των αμφίσημων ρημάτων, θεωρείται σχετικά δύσκολη και απαιτεί ανέπαφη εννοιολογική οργάνωση. Πιθανότατα στη γενικευμένη επιληψία υπάρχει διαταραχή στην ικανότητα σημασιολογικής προτεραιοποίησης που αφορά σε λεξικά ερεθίσματα που έχουν σύνθετες νοητικές αναπαραστάσεις στο νοητικό λεξικό, όπως τα ρήματα και οι λέξεις με χαμηλή εικονικότητα (Gentner, 1981. Paivio, 1986).

Ο ρόλος του δεξιού μετωπιαίου λοβού έχει βρεθεί πως είναι σημαντικός στη σημασιολογική προτεραιοποίηση, ενώ ο δεξιός προμετωπιαίος φλοιός σχετίζεται με την επεξεργασία σημασιολογικών πληροφοριών. Σε έρευνα των Mc Donald, Bauer, Fileteo, Grande, Roper, Buchanan & Gilmore (2005), τα άτομα της ομάδας ελέγχου σε μια δοκιμασία λεξικής απόφασης ενεργοποιούσαν πιο γρήγορα τις συγκλίνουσες σημασίες των λέξεων, ενώ άτομα με βλάβη στο δεξιό προμετωπιαίο λοβό ενεργοποιούσαν και τις δύο σημασίες, συγκλίνουσες και μη συγκλίνουσες, ταυτόχρονα. Επίσης, έχει βρεθεί ότι ο αριστερός κατώτερος προμετωπιαίος φλοιός (περιοχές 45-47 και τμήμα της 44 κατά Broadmann) σχετίζεται με τη σημασιολογική επεξεργασία (Fiez, 1997). Προηγούμενες νευροαπεικονιστικές έρευνες σχετικά με τους φλοιικούς μηχανισμούς που λαμβάνουν μέρος στην επεξεργασία της γλώσσας, καταλήγουν ότι ένα διάσπαρτο δίκτυο που περιλαμβάνει τον αριστερό προμετωπιαίο φλοιό και τον αριστερό κροταφικό λοβό σχετίζεται με τη σημασιολογική πρόσβαση και οργάνωση, μολονότι οι ακριβείς διαφορές των δύο περιοχών κατά τη σημασιολογική επεξεργασία είναι ακόμη ακαθόριστες (Price, 2000).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Baddeley, A. D. Working memory and language: an overview. Journal of Communication Disorders 2003; 36: 189-208.
2. Barsalou, L. Context-independent and context-dependent information in concepts. Memory and Cognition 1982; 10: 82-93.
3. Bartha, L., Benke, T., Bauer, G., Trinka, E. Interictal language functions in temporal lobe epilepsy. Journal of neurology, neurosurgery and psychiatry 2005; 76(6): 808-814.
4. Brown, E. Interictal cognitive changes in epilepsy. Seminars in Neurology 1991; 11(2): 167-174.
5. Brown, C., Hagoort, P. The neurocognition of language, NY: Oxford University Press1999.
6. Brownell, H., Potter, H., Michelo, D., Gardner, H. Sensitivity to lexical denotation and connotation in brain damaged patients: A double dissociation? Brain and Language, 1984; 22: 253- 265.
7. Burgess, C., Simpson, G. Cerebral hemispheric mechanism in the retrieval of ambiguous word meanings. Brain and Language 1988; 33: 86-103.
8. Caramazza, A., Hillis, A. Lexical organisation of nouns and verbs in the brain. Nature 1991; 349: 788-789.
9. Chan, A., Liu, H., Yip, V., Fox, P., Gao, J., Tan, L. Neural systems for word meaning modulated by semantic ambiguity. NeuroImage 2004; 22: 1128- 1133.
10. Coney, J., Evans, K. Hemispheric asymmetries in the resolution of lexical ambiguity. Neuropsychologia 2000; 38: 272-282.
11. Coughlan, A. Warrington, E. The impairment of verbal semantic memory: A single case study. Journal of neurology, neurosurgery and psychiatry 1981; 44: 1079- 1083.
12. Cutting, S., Lauchheimer, A., Barr, W., Devinsky, O. Adult-onset idiopathic generalized epilepsy: clinical and behavioural features. Epilepsia 2001; 42: 1395-1398.
13. Damasio, H., Grabowski, T., Frank, R., Galaburda, A., Damasio, A. The return of phineas gage: clues about the brain from the skull of a famous patient. Science 1994; 264: 1102-1105.
14. Damasio, A., Tranel, D. Verbs and nouns are retrieved from separate neural systems. Proceedings of the national academy of science 1993; 90: 4957-60.
15. Dopkins, S., Morris, R., Rayner, K. Lexical ambiguity and eye fixations in reading: A test of competing models of lexical ambiguity resolution. Journal of Memory and Language 1992; 25: 613-624.
16. Faust M, Chiarello C. Sentence context and lexical ambiguity resolution by the two hemispheres. Neuropsychologia 1998; 36(9): 827- 35.
17. Friederici, A., Steinhauer, K., Mecklinger, A., Meyer, M. Working memory constraints on syntactic ambiguity resolution as revealed by electrical brain responses. Biological Psychology 1998; 47: 193 -221.
18. Gentner, D. Some interesting differences between verbs and nouns. Cognition and Brain Theory 1981;4: 161-178.
19. Grindrod, C., Baum, S. Hemispheric contributions to lexical ambiguity resolution in a discourse context: Evidence from individuals with unilateral left and right hemisphere lesions. Brain and Cognition 2005; 57: 70-83.
20. Gunter, T., Wagner, S., Friederici, A. Working Memory and Lexical Ambiguity Resolution as Revealed by ERPs: A Difficult Case for Activation Theories. Journal of Cognitive Neuroscience 2003; 15(5): 643- 657.
21. Hodges, J. Patterson, K. Nonfluent progressive aphasia and semantic dementia: A comparative psychological study. Journal of the international neuropsychological society 1996; 2: 511- 524.
22. Hommet, C., Sauerwein, H., De Toffol, B., Lassonde, M. Idiopathic epileptic syndromes and cognition. Neuroscience and Biobehavioral Reviews 2005; xx: 1-12.
23. Just, M. A., Carpenter, P. A. A capacity theory of comprehension: Individual differences in working memory. Psychological Review 1992; 99: 122 -149.
24. Kay, J., Lesser, R., Coltheart, M. Psycholinguistic assessments of language processing in aphasia, UK: Psychology Press 1992.
25. Klepousniotou, E. The Processing of Lexical Ambiguity: Homonymy and Polysemy in the Mental Lexicon. Brain and Language 2002; 81: 205-223.
26. Kouvatsou, Z., Pita, R., Kimiskidis, V., Kazis, D., Lazaridou, E., Papagiannopoulos, S., Kazis., A. Lexical Ambiguity In Epilepsy. Epilepsia 2005; 46(6): 3-153.
27. Lespinet-Najib, V., ?Kaoua, B., Sauzeon, H., Bresson, C., Rougier, A., Claverie, B. Levels of processing with free and cued recall and unilateral temporal lobe epilepsy. Brain and Language 2004; 89: 83-90.
28. Mc Donald, C., Bauer, R., Fileteo, J., Grande, L., Roper, S., Buchanan, R., Gilmore, R. Semantic priming in patients with right frontal lobe lesions. Journal of the international neuropsychological society 2005; 11(2): 132-43.
29. Martin, C., Vu, H., Kellas, G., Metcalf, K. Strength of discourse context as a determinant of the subordinate bias effect. Quarterly Journal of Experimental Psychology 1999; 52A: 813-839.
30. Mirsky, A., Duncan, C., Levav, M. Neuropsychological studies in idiopathic generalized epilepsies. In Jambaque, I. et al. (Ed.), Neuropsychology of Childhood Epilepsy, pp. 141-149, NY: Plenium Press 2001.
31. Motamedi, G., Meador, K. Epilepsy and cognition. Epilepsy and Behaviour 2003; 4(2): S25-S38.
32. Paivio, A. Mental representations: A dual-coding approach, NY: Oxford University 1986.
33. Price, C. The anatomy of language: contributions from functional neuroimaging. Journal of anatomy 2000; 197: 335- 359.
34. Rayner, K., Pacht, J., Duffy, S. Effects of prior encounter and global discourse bias on the processing of lexically ambiguous words: Evidence from eye fixations. Journal of Memory & Language 1994; 33: 527-544.
35. Schwanenflugel, P., Harnishfeger, K., Stowe, R. Context availability and lexical decisions for abstract and concrete words. Journal of Memory and Language 1988; 27: 499-520.
36. Schwanenflugel, P., Shoben, E. Differential context effects in the comprehension of abstract and concrete verbal materials. Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition 1983; 14: 344-354.
37. Scott, S., Leff, A., Wise, R. Going beyond the information given: a neural system supporting semantic interpretation. NeuroImage 2003; 19: 870-876.
38. Simpson, G. Context and the processing of ambiguous words. In M. A. Gernsbacher (Ed.), Handbook of psycholinguistics. San Diego: Academic Press 1994.
39. Titone, D. Hemispheric Differences in Context Sensitivity during Lexical Ambiguity Resolution. Brain and Language 1998; 65: 361-394.
40. Tyler, L., Moss, H., Galpin, H., Voice, K. Activating meaning in time: The role of imageability and form-class. Language and cognitive processes 2002; 17(5): 471-502.
41. Tyler, L., Russell, R., Fadili, J., Moss, H. The neural representation of words and verbs: PET studies. Brain 2001; 124: 1619- 1634.
42. Vos, S., Gunter, T., Schriefers, H., Friederici, A. Syntactic parsing and working memory: The effects of syntactic complexity, reading span, and concurrent load. Language and Cognitive Processes 2001; 16:65-103.
43. Vu, H., Kellas, G., Metcalf, K., Herman, R. The influence of global discourse on lexical ambiguity resolution. Memory & Cognition 2000; 28: 236-252.
44. Wagner, A., Maril, A., Bjork, R., Schacter, D. Prefrontal contributions to executive control: fMRI evidence for functional distinctions within lateral prefrontal cortex. NeuroImage 2001; 14: 1337- 1347.
45. Warrington, E., Shallice, T. Category-specific semantic impairment. Brain 1984; 107: 829-853.
46. Wiley, J., Rayner, K. Effects of titles on the processing of text and lexically ambiguous words: Evidence from eye movements. Memory & Cognition 2000; 28: 1011-1021.
47. Williams, J. Learning and behavior in children with epilepsy. Epilepsy and Behaviour 2003; 4: 107-111.
48. Zaidel, D., Zaidel, E., Oxbury, S. Oxbury, J. The interpretation of sentence ambiguity in patients with unilateral focal brain surgery. Brain and Language 1995; 51: 458- 468.