Παρατηρήσεις για τη σχέση ενσυναίσθησης και συγκεκριμένων κοινωνικών παραμέτρων σε δείγμα φοιτητικού πληθυσμού
ΠΑΤΕΡΑ Α., ΒΑΣΙΛΟΠΟΥΛΟΥ Ε.
Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοοκομείο

Περίληψη
Σκοπός της έρευνας αυτής είναι να καθορίσει τη σχέση των διάφορων παραμέτρων της ενσυναίσθησης σε διάφορους κοινωνικούς παράγοντες. Μελετήθηκαν τα δεδομένα που προέκυψαν από τη χρήση του ερωτηματολογίου Interpersonal Reactivity Index που αξιολογεί την ενσυναίσθηση σε δείγμα 100 Ελλήνων φοιτητών Οι κοινωνικοί παράμετροι που λήφθηκαν υπόψη είναι η ηλικία, το μορφωτικό επίπεδο των γονέων και το αν ο φοιτητής ζει μόνος η με του γονείς του.

Από τη στατιστική ανάλυση των δεδομένων προέκυψαν στα κάτωθι συμπεράσματα:

• Υπάρχει σημαντική συσχέτιση (p<0.01) ανάμεσα στη γνωστική και στη θυμική συνιστώσα της ενσυναίσθησης στο σύνολο του δείγματος.
• Αντίστοιχη σημαντική συσχέτιση (p<0.05) υπάρχει και ανάμεσα στη θυμική και φαντασιακή ενσυναίσθηση στο σύνολο του δείγματος.
• Η συσχέτιση γνωστικής και θυμικής ενσυναίσθησης ισχύει και για τους φοιτητές που ζουν μόνοι και για τους φοιτητές που ζουν με τους γονείς.

Τα αποτελέσματα αυτά συζητούνται σε σχέση με αντίστοιχα της βιβλιογραφίας για το θέμα του περιεχομένου της ενσυναίσθησης. Εγκέφαλος 2009, 46(1):28-34.

Λέξεις κλειδιά: Ενσυναίσθηση.

Εισαγωγή

Οι φοιτητές, όπως είναι γνωστό τείνουν να έχουν μια πολυμορφία κινήτρων, όχι μόνο για τη φοιτητική τους ταυτότητα αλλά και για την κοινωνική τους καταξίωση. Ωστόσο αυτό που προσδιορίζει τη γενικότερη συμπεριφορά είναι η αλληλεπίδραση ατόμου και περιστάσεων, και η συγκυρία ατομικών και περιβαλλοντικών χαρακτηριστικών. Για πολλούς νέους σήμερα, ο πανεπιστημιακός χώρος, η ενασχόληση με έναν ορισμένο στόχο δεν είναι μια ουδέτερη συναισθηματικά κατάσταση αλλά μια "συνθήκη" όπου το αποτέλεσμα της δράσης έχει ιδιαίτερη σημασία για το άτομο. Ενώ το Πανεπιστήμιο δίνει την ευκαιρία στους φοιτητές να βιώσουν ταυτοχρόνως προσωπική, κοινωνική και πνευματική πρόοδο, μπορεί επίσης να θεωρηθεί ως ένα σκληρό και αγχωτικό περιβάλλον, κατά το οποίο καλούνται να διαχειριστούν όλες τις ευθύνες είτε προσωπικής, είτε ακαδημαϊκής ή κοινωνικής φύσης^1-3.

Η "ενσυναίσθηση" (empathy) θεωρείται ότι παίζει σημαντικό ρόλο στις διαπροσωπικές σχέσεις που καλούνται οι φοιτητές να πάρουν θέση. Η ενσυναίσθηση θεωρείται απαραίτητο συστατικό για την δημιουργία ικανοποιητικών διαπροσωπικών σχέσεων και ουσιαστικό στοιχείο για την αρχή μιας σχέσης^4-9. Από τους πολλούς ορισμούς που ισχύουν, θα μπορούσε κανένας να καταθέσει για την ενσυναίσθηση τον παλαιό ορισμό "ενσυναίσθηση" είναι η ικανότητα να παίρνει κανείς το ρόλο ενός άλλου και να υιοθετεί εναλλακτικές προοπτικές με τον εαυτό του" που φαίνεται να εκφράζει δόκιμα την έννοια αυτή.

Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να αξιολογήσει την ενσυναίσθηση και τις διάφορες παραμέτρους που τη συναπαρτίζουν σε δείγμα ελληνικού φοιτητικού πληθυσμού.

Υλικό και Μέθοδος

Χαρακτηριστικά του δείγματος

Η έρευνα στηρίχθηκε στα δεδομένα από άρρενες φοιτητές, ηλικίας από 18 έως 25 (21.6±2.4) χρονών. Το σύνολο του δείγματος είναι 104 άτομα, φοιτητές τμημάτων της Νομικής και της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Τα ερωτηματολόγια απευθύνθηκαν σε ενήλικες φοιτητές διότι οι βασικές υπό εξέταση παράμετροι (ενσυναίσθηση) σε αυτή την περίοδο της ζωής έχει σχεδόν εδραιωθεί.

Η επιλογή του δείγματος έγινε με κατά στρώματα τυχαία δειγματοληψία ως προς την τριτοβάθμια εκπαίδευση (φοιτητές). Για την διεξαγωγή της έρευνας χρησιμοποιήθηκαν οι εξής παράμετροι:

• Ηλικία
• Μορφωτικό επίπεδο γονέων
• Συνθήκες ζωής (αν ζει μόνος του)

Η κατανομή σε απόλυτες και σχετικές συχνότητες ως προς τις κοινωνικές παραμέτρους, απεικονίζονται στους πίνακες 1 και 2.

ΠΙΝΑΚΕΣ 1 και 2.

Διαδικασία συλλογής δεδομένων και εφαρμογή ψυχομετρικών διαδικασιών

Η χορήγηση των ψυχομετρικών εργαλείων έγινε ατομικά όπου καθένας συμπλήρωνε το ερωτηματολόγιο σύμφωνα με τις δικές του απόψεις και εμπειρίες. Το κάθε άτομο έπαιρνε το ερωτηματολόγιο και το συμπλήρωνε μόνο του σε προσωπικό χρόνο και σε ιδιωτικό χώρο. Ήταν ανώνυμο για να εξασφαλιστεί η αντικειμενικότητα των απαντήσεων. Πριν την παραλαβή του ερωτηματολογίου, προηγήθηκε πλήρης ενημέρωση για τον τρόπο συμπλήρωσης.

Επίσης, χρειάζεται να σημειωθεί ότι από την αρχή υπήρξε η διαβεβαίωση ότι η συμμετοχή ήταν προαιρετική, φυσικά ανώνυμη και ότι η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου θα βοηθούσε στην προαγωγή της έρευνας. Κάθε άτομο έπρεπε να απαντήσει με προσοχή και ειλικρίνεια σε όλες τις ερωτήσεις, και κρίθηκε αναγκαίο να συμπληρωθεί με άνεση χρόνου.

Οι φοιτητές ήταν πρόθυμοι να συμμετέχουν στην έρευνα. Στη συνέχεια ακολούθησε η βαθμολόγηση των ερωτηματολογίων.

Για την συλλογή δεδομένων χρησιμοποιήθηκε η Κλίμακα Διαπροσωπικής Ανταπόκρισης (Interpersonal Reactivity Index, IRI)¹⁰, για την εκτίμηση της ενσυναίσθησης. Για να είναι δυνατή η χρήση του ερωτηματολογίου σε Ελληνικό δείγμα, πραγματοποιήθηκε διπλή μετάφραση από δύο ερευνητές με σκοπό την πιο πιστή και έγκυρη απόδοσή τους, στην ελληνική γλώσσα.

Η Κλίμακα Διαπροσωπικής Ανταπόκρισης (Interpersonal Reactivity Index)

Η χρήση του ερωτηματολογίου αυτού από διάφορους ερευνητές έχει αναδείξει τέσσερις κυρίως υποκλίμακες (δύο για γνωστικούς και δύο για συναισθηματικούς παράγοντες) στους οποίους στηρίζεται η κλίμακα. Ειδικότερα

Α. Γνωστικoί παράγοντες:

• Η γνωστική ενσυναίσθηση (Perspective Taking)¹¹, υποκλίμακα που μετρά την τάση των ατόμων να υιοθετήσουν αυθόρμητα τις απόψεις άλλων, μία δυνατότητα ενδεικτική του υψηλού επιπέδου γνωστικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Αποτελεί τη γνωστική ικανότητα που έχει το άτομο να δει τα πράγματα από την οπτική γωνία των άλλων χωρίς απαραιτήτως να δοκιμάσει οποιαδήποτε συναισθηματική συμμετοχή.
• Φαντασία ή φαντασιακή ενσυναίσθηση (Fantasy)¹¹, υποκλίμακα που μετρά την ικανότητα των ατόμων να ταυτιστούν με τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές πλασματικών χαρακτήρων στο κινηματογράφο, τα βιβλία και τα παιχνίδια.

Β. Συναισθηματικοί παράγοντες:

• Ενσυναίσθηση ή σύμφωνη θυμική ενσυναίσθηση (Empathic Concern), υποκλίμακα που αξιολογεί τα συναισθήματα ενδιαφέροντος, ζεστασιάς και συμπάθειας του ατόμου προς άλλα άτομα. Η αυταπάρνηση, ο αλτρουισμός έχει συνδεθεί από κάποιους ερευνητές με αυτήν την συναισθηματική ευαισθησία.
• Προσωπικό άγχος ή ενσυναίσθητη ανησυχία (Personal Distress). Η υποκλίμακα αυτή μετρά τα συναισθήματα ανησυχίας και άγχους που βιώνει το άτομο ως αντίκτυπο σε ακραίο άγχος που βιώνεται από άλλα άτομα^10,12. Το άτομο βιώνει το άγχος του άλλου ως δικό του επειδή δεν μπορεί να αντιληφθεί τη διαφορά¹³. Θεωρείται η υποκλίμακα που συνδυάζει γνωστικά και συναισθηματικά στοιχεία.

Κάθε μία από αυτές τις τέσσερις υποκλίμακες αποτελείται από 7 ερωτήσεις και η πιθανή σειρά των αποτελεσμάτων για κάθε υποκλίμακα είναι 0 έως 28. Τα αποτελέσματα κάθε υποκλίμακας λαμβάνονται με το άθροισμα των απαντήσεων σε κάθε σύνολο επτά στοιχείων. Τα υψηλότερα αποτελέσματα σε κάθε υποκλίμακα αντιστοιχούν σε μεγαλύτερα επίπεδα ενσυναίσθησης.

Έρευνες^14,15 έχουν δείξει ότι η Κλίμακα Διαπροσωπικής Αλληλεπίδρασης έχει καλή εγκυρότητα εννοιολογικής κατασκευής για τις υποκλίμακες από 0.71 ως 0.77. Ακόμα, αυτές οι υποκλίμακες έχουν ικανοποιητική εσωτερική αξιοπιστία με συντελεστές άλφα να κυμαίνονται από 0.71 έως 0.77)^13,15,16 και αξιοπιστία επαναληπτικών μετρήσεων (εύρος από 0.62 μέχρι 0.80)¹⁰.

Στατιστική επεξεργασία

Η παρούσα έρευνα είναι περιγραφική με ποσοτικές και κατηγορικές μεταβλητές. Είναι δειγματοληπτική ως προς τον αριθμό των εξεταζομένων και συσχετιστική, γιατί προσπαθεί να ανακαλύψει τις συσχετίσεις μεταξύ των ανεξάρτητων και εξαρτημένων μεταβλητών. Υπολογίσθηκαν οι μέσοι όροι, οι τυπικές αποκλίσεις, οι συντελεστές συσχέτισης , έγινε δικατάληκτη ανάλυση διασποράς για τον έλεγχο της στατιστικής σημαντικότητας. Χρησιμοποιήσαμε το t κριτήριο, μονοπαραγοντική ανάλυση διακύμανσης (ANOVA).

Αποτελέσματα

Από την ανάλυση και επεξεργασία των δεδομένων της έρευνας, προέκυψαν οι κατανομές συχνοτήτων κάθε παράγοντα.

Τα περιγραφικά χαρακτηριστικά των διαστάσεων ενσυναίσθησης για τους 104 φοιτητές της έρευνας παρουσιάζονται στον πίνακα 3.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

Ο πίνακας 4 παρουσιάζει τα δεδομένα για το επίπεδο της ενσυναίσθησης ανάλογα με το μορφωτικό επίπεδο των του πατέρα. Σε ότι αφορά το επίπεδο της μητέρας δεν υπάρχουν σημαντικά αποτελέσματα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Στον πίνακα 5 αναφέρονται οι δείκτες συνάφειας (Pearson r) μεταξύ των 4 διαστάσεων ενσυναίσθησης για το σύνολο των 104 φοιτητών. Σύμφωνα με τα δεδομένα αυτά:

1. Σε ότι αφορά τη γνωστική ενσυναίσθηση (Perspective Taking). Η υποκλίμακα που μετρά την τάση των ατόμων να υιοθετήσουν αυθόρμητα τις απόψεις των άλλων, σχετίζεται σημαντικά με τη θυμική ενσυναίσθηση (r=0.55 και p<0.01).
2. Σε ότι αφορά τη φαντασιακή ενσυναίσθηση (Fantasy). Η υποκλίμακα αυτή που μετρά την ικανότητα των ατόμων να ταυτιστούν με τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές πλασματικών χαρακτήρων στον κινηματογράφο, σχετίζεται σημαντικά με τη θυμική ενσυναίσθηση (r=0.20 και p<0.05).
3. Σε ότι αφορά στη θυμική ενσυναίσθηση (Empathic Concern). Η κλίμακα αυτή που αξιολογεί τα συναισθήματα ενδιαφέροντος, ζεστασιάς και συμπάθειας του ατόμου προς άλλα άτομα σχετίζεται θετικά και προς τη γνωστική ενσυναίσθηση (r=0.55 και p<0.01) και προς τη φαντασιακή ενσυναίσθηση (r=0.20 και p<0.05).
4. Σε ότι αφορά την ενσυναίσθηση-ανησυχία (Personal Distress). Η υποκλίμακα αυτή που μετρά τα συναισθήματα ανησυχίας και άγχους που βιώνει το άτομο ως αντίδραση σε ακραίο άγχος που βιώνεται από άλλα άτομα δεν σχετίζεται στατιστικά προς τις άλλες παραμέτρους της ενσυναίσθησης.

ΠΙΝΑΚΑΣ 5

Στον πίνακα 6 αναφέρεται η συσχέτιση των 4 διαστάσεων ενσυναίσθησης για τους 38 φοιτητές της έρευνας που ζουν μόνοι. Σύμφωνα με αυτόν τον πίνακα, βρέθηκαν στατιστικά σημαντικά αποτελέσματα για τη γνωστική ενσυναίσθηση και θυμική ενσυναίσθηση (r=0.48 και p<0.05).

ΠΙΝΑΚΑΣ 6

Στον πίνακα 7 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της των 4 διαστάσεων ενσυναίσθησης για τους 66 φοιτητές της έρευνας που ζουν με τους γονείς τους. Σύμφωνα με τον πίνακα αυτόν, βρέθηκε στατιστική σημαντικότητα ανάμεσα στη γνωστική ενσυναίσθηση και στη θυμική ενσυναίσθηση (r=0.57 και p<0.01).

ΠΙΝΑΚΑΣ 7

Συζήτηση

Η βιβλιογραφία έχει επιδείξει ποικίλους και συχνά αντικρουόμενους ορισμούς της ενσυναίσθησης που ξεκινούν ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Έτσι, η διατύπωση ενός ορισμού για την ενσυναίσθηση δεν βρήκε σύμφωνους όσους μελετητές αποπειράθηκαν να την ορίσουν είτε επιστημονικά είτε περισσότερο καθημερινά, αφού ο "προσδιορισμός και ο μηχανισμός της ενσυναίσθησης φαίνονται ασαφείς" και στην έρευνα έχει παρατηρηθεί "περιορισμένη συμφωνία μεταξύ των ερευνητών"¹⁷.

Από τις διάφορες μελέτες έχουν προκύψει στοιχεία ότι η ενσυναίσθηση συνιστά:

1. γνώση για επικοινωνία
2. ταυτόχρονα μια ικανότητα, μια διαδικασία και μια έκφραση,
3. δυνατότητα να δοκιμάζεις τα συναισθήματα των άλλων και να μπορείς να ανταποκρίνεται ως αντήχησή τους,
4. μέθοδο συλλογής δεδομένων,
5. την εσωτερική εμπειρία του να μοιράζεσαι και να κατανοείς την ψυχολογική κατάσταση του άλλου,
6. μια ειδική μέθοδο αντίληψης,
7. ένα μέσο επικοινωνίας και μη λογικής κατανόησης.

Ο Gladstein¹⁸ κάνει λόγο για όρους, ιδέες και ερευνητικά ερωτήματα από την κοινωνική και την εξελικτική ψυχολογία, απ' όπου προκύπτει ότι υπάρχουν δύο βασικά πρότυπα ενσυναίσθησης:

α) η υιοθέτηση ρόλου, που αναφέρεται στη δυνατότητα κατανόησης των σκέψεων και των συναισθημάτων του άλλου και

β) η συναισθηματική μετάδοση, που αφορά τη συναισθηματική απαίτηση ενός ατόμου καθώς παρατηρεί την πραγματική ή αναμενόμενη συναισθηματική κατάσταση του άλλου.

Σε ότι αφορά τους διάφορους τύπους ενσυναίσθησης ο Smith19 αναφέρεται στη δομή της ενσυναίσθησης και διακρίνει τρεις τύπους:

α) την ενσυναισθητική ταύτιση,

β) την ενσυναισθητική κρίση,

γ) την ενσυναισθητική αντίληψη.

Για τον Smith η ταύτιση είναι πιο βασική και ενεργός μορφή ενσυναίσθησης, σημαίνει ότι ένα άτομο μπαίνει στη θέση κάποιου άλλου, προβάλλοντας φαντασιακά τον εαυτό του στη θέση αυτή. Η ενσυναισθητική κρίση σημαίνει την κατανόηση της εμπειρίας του άλλου σαν να ήταν δική μας, χωρίς να χρειάζεται να φανταζόμαστε ότι ζούμε εμείς την εμπειρία. Και η ενσυναισθητική αντίληψη σημαίνει ότι υπάρχει μια οπτική παρουσίαση της συναισθηματικής κατάστασης του άλλου που παρέχει τη δυνατότητα ταύτισης με την εμπειρία του, παίρνοντας έτσι έναν ενσυναισθητικό χαρακτήρα.

Τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης υπαινίσσονται ότι το σύνολο του φοιτητικού δείγματος παρουσιάζει έντονο το στοιχείο της θυμικής ενσυναίσθησης που όπως αναφέρθηκε αξιολογεί συναισθήματα ενδιαφέροντος, τρυφερότητας και συμπάθειας. Το χαρακτηριστικό αυτό της θυμικής ενσυναίσθησης αποτελεί σταθερό παράγοντα και ισχύει και για τους φοιτητές που ζουν μόνοι και για τους φοιτητές που ζουν με γονείς.

Είναι προφανές ότι τα παραπάνω ευρήματα θα πρέπει να αξιολογηθούν με τη μέγιστη δυνατή επιφυλακτικότητα αφού θα πρέπει να επιβεβαιωθούν σε μεγαλύτερο, αλλά και ευρύτερο δείγμα φοιτητικού πληθυσμού για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Towbes, L. & Cohen, H. Chronic stress in the lives of college students: Scale development and prospective prediction of distress. Journal of Youth & Adolescence, 1996, 25, pp. 199-217.
2. Berzonsky, M. & Kuk, L. Identity status, identity processing style and the transition to university. Journal of Adolescent Research, 2000, 15, pp. 81-99
3. Decro, G.R., Ballinger, K.M., Hoyt, M., Wilcher, M., Dusek, J., Myers, P., Greenberg, B., Rosenthal, D.S. & Benson, H. The evaluation of mind/body intervention to reduce psychological distress and perceived stress in college students. Journal of American College Health, 2002, 50, pp. 281-287.
4. Mitchell, K. & Berenson, B. Differential use of confrontation by high and low facilitative therapists. Journal of Nervous Mental Disorder, 1970, 51, pp. 303 309.
5. La Monica, E., Madea, A. & Oberst, M. Empathy and nursing care outcomes. Scholarly Inquiry, 1987.
6. MacKay, R., Hughes, J. & Carver, E. Empathy in the Helping Relationship. Springer Publishing Co, New York, 1990.
7. Barker P., Manos E., Novak, V. & Reynolds, B. The wounded healer and the myth of mental well-being: Ethical issues concerning the mental health status of psychiatric nurses. In: Psychiatric Nursing: Ethical Strife (eds) Barker, P. & Davidson, B.), Arnold, London, 1998, pp. 334-348.
8. Graham, M. Parental sensitivity to infant cues similarities and differences between mothers and fathers. Journal of Pediatric Nursing, 1993, 8, pp. 376 384.
9. Campbell, P. Listening to Clients. In: Psychiatric Nursing: Ethical Stife (eds) Barker, P. & Dαvidson, B.) Arnold, London, 1998, pp. 237-248.
10. Davis, M.Η. A multidimensional approach to individual differences in empathy. JSAs Catalog of Selected Documents in Psychology, 1980, 10 (4), pp. 85-105.
11. Μαλικιώση-Λοίζου, Μ. Μια κριτική ματιά στην ενσυναίσθηση. Ψυχολογία, 2003, 10 (2-4), pp. 295-309.
12. Davis, M.H., Luce, C. & Kraus, S.J. The heritability of characteristics associated with dispositional empathy. Journal of Personality, 1994, 62, pp. 369-391.
13. Davis, M.H. Measuring individual differences in empathy: Evidence for a multidimensional approach. Journal of Personality and Social Psychology, 1983, 44, pp. 113-126.
14. Bernstein, W. M. & Davis, M.H. Perspective-taking, self-consciousness, and accuracy in person perception. Basic and Applied Social Psychology, 1982, 3, pp. 1-19.
15. Davis, M.H. & Oathout, H.A. Maintenance of satisfaction in romantic relationships: Empathy and relational competence. Journal of Personality and Social Psychology, 1987, 53, pp. 397-410.
16. Litvack-Miller, W., McDougall, D. & Romney, D.M. The structure of empathy during middle childhood and its relationship to prosocial behavior. Genetic, Social, & General Psychology Monographs, 1997, 123, pp. 303-324.
17. Moore, B.S. The origins and development of empathy. Motivation and Emotion, 1990, 14, pp. 75-80.
18. Gladstein, G.A. Empathy and counseling: Explorations in theory and research. New York: Springer-Verlag, 1987.
19. Smith, D.W. The circle of acquaintance: Perception, consciousness and empathy, Kluwer Academic Publishers, 1989.