Η συμβολή της εργασίας, υπό την νευρολογικήν έποψιν, εις την διατήρησιν των νοητικών δυνατοτήτων του ατόμου:
Ειδική αναφορά εις την νόσον του Alzheimer
ΣΤΑΥΡΟΣ Ι. ΜΠΑΛΟΓΙΑΝΝΗΣ*
*Καθηγητής Νευρολογίας, Διευθυντής Α΄ Νευρολογικής Κλινικής Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

Περίληψις
Η εργασία αποτελεί σημαντικόν παράγοντα διά την διατήρησιν εις ικανοποιητικόν επίπεδον των νοητικών δυνατοτήτων του ατόμου. Τόσον η εργασία, η αναφερομένη εις την επιτέλεσιν νοητικού έργου όσον και η παραγωγική τοιαύτη, η συνοδευομένη υπό σωματικής ή φυσικής ασκήσεως, παρέχουν πληθώραν πληροφοριών εις τον εγκέφαλον και συμβάλλουν εις την αύξησιν της συναπτογενέσεως, κινητοποιούσαι τας διεργασίας της νευρωνικής πλαστικότητος. Η νευρωνική πλαστικότης εκφραζομένη κατά κύριον λόγον διά της αυξήσεως των δενδριτικών πεδίων των νευρώνων, της αυξήσεως των δενδριτικών ακανθών, της εντάξεως νέων νευρώνων εις ήδη υφιστάμενα νευρωνικά δίκτυα ή διά της δημιουργίας νέων νευρωνικών δικτύων, υπό το κράτος συνεχούς εισόδου επαναλαμβανομένων, εξειδικευμένων πληροφοριών, αποτελεί το υπόβαθρον της μαθήσεως και της αναπτύξεως υψηλών δεξιοτήτων και ικανών νοητικών ή φυσικών επιδόσεων. Κατά το γήρας η νευρωνική πλαστικότης σταδιακώς κάμπτεται, διατηρουμένη εν τούτοις και εις την προβεβηκυίαν ηλικίαν, ενώ κατά την νόσον του Alzheimer αύτη υφίσταται δραματικήν κάμψιν, οφειλομένην εις παθολογικήν αλλοίωσιν των δενδριτικών ακανθών και εις αδυναμίαν προβολής νέων, συνδυαζομένην μετά σημαντικού βαθμού μιτοχονδριακών αλλοιώσεων. Η εργασία κατά το γήρας και ιδίως κατά τα αρχικά στάδια της νόσου του Alzheimer, συμβάλλει εις την κινητοποίησιν του φλοιού των λοβών των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και εις την διατήρησιν νευρωνικών δικτύων, διαλοβιακής επικοινωνίας, διά των οποίων διατηρείται η καθ' ημέραν λειτουργικότης του ατόμου, επιβραδύνεται η φθίνουσα πορεία αυτού και διατηρείται εις ικανοποιητικά πλαίσια η ποιοτική στάθμη της ζωής αυτού.Εγκέφαλος 2010, 47(4):159-169.

Λέξεις κλείδες: Εργασία, νευρωνική πλαστικότης, δενδριτικαί άκανθαι, νόσος του Alzheimer.

Εισαγωγή

Ο εγκέφαλος αποτελεί έν ιδιαιτέρως πολυδύναμον νευρωνικόν σύστημα, το οποίον χαρακτηρίζεται υπό εντυπωσιακής νευρωνικής πλαστικότητος, δυναμένης να συμβάλη εις την ανάπτυξιν νέων και εν πολλοίς εκτεταμένων νευρωνικών δικτύων, εις την διαμόρφωσιν νέων λειτουργικών κέντρων, εις την αναδόμησιν και τελείωσιν προγενεστέρων κέντρων και εις την συγκέντρωσιν απεράντου εκτάσεως πληροφοριών, τας οποίας χρησιμοποιεί καταλλήλως, τόσον εις την διαμόρφωσιν του εσωτερικού και του εκπεφρασμένου λόγου, όσον και εις την ανάπτυξιν πολυπλόκων και επιδεξίων ευπραξικών κινητικών σχημάτων, εκδηλουμένων ευστόχως εις τον κατάλληλον τόπον και χρόνον.

Η νευρωνική πλαστικότης συνίσταται εις την συνεχή ανάπτυξιν συνάψεων εν μέσω των νευρικών κυττάρων, εις την ένταξιν νέων νευρώνων εντός των νευρωνικών δικτύων και εις την επιλογήν της εκάστοτε νευροδιαβιβαστικής ουσίας και του καταλλήλου υποδοχέως αυτής, διά την μετάδοσιν της νευρικής διεγέρσεως και κατ' επέκτασιν της φερομένης δι' αυτής πληροφορίας. Αι νευρωνικαί συνάψεις αναπτύσσονται εκ των αξονικών περάτων των νευρώνων, τα οποία λειτουργούν ως προσυναπτικός παράγων και εκ των ακανθών, των εκφυομένων εκ της λείας επιφανείας των δενδριτών, του κυτταρικού σώματος και ουχί σπανίως της επιφανείας και των απολήξεων ετέρων νευραξόνων.

Η συμβολή των δενδριτών και των δενδριτικών ακανθών εις την νευρωνικήν πλαστικότητα

Ιδιατέραν σημασίαν διά την νευρωνικήν πλαστικότητα διαδραματίζουν αι δενδριτικαί άκανθαι, αι οποίαι είναι πολυάριθμοι, καλύπτουσαι κατά κανόνα όλην την επιφάνειαν των πρωτογενών, δευτερογενών και τριτογενών δενδριτικών κλάδων, ο αριθμός των οποίων είναι ανάλογος προς την λειτουργικότητα των νευρώνων και την βαρύνουσαν θέσιν την οποίαν έχουν ούτοι εντός του νευρωνικού δικτύου.

Αι δενδριτικαί άκανθαι αναπτύσσονται αρχικώς μεν υπό την μορφήν των φυλοποδίων, εν συνεχεία δε διειδύουσαι εντός του σώματος των αστροκυττάρων υφίστανται μετασυναπτικού τύπου διαφοροποίησιν της μεμβράνης αυτών μεταμορφούμεναι εκ φυλοποδίων εις δενδριτικάς ακάνθας, δυναμένας να αναπτύξουν συναπτικόν σχηματισμόν, οσάκις ευρεθούν προ των αξονικών περάτων.

Η προσαγωγή πληροφοριών συμβάλλει εις την συνεχή ανάπτυξιν δενδριτικών ακανθών και εις την εκ παραλλήλου ανάπτυξιν δενδριτικών κλάδων εις τους καταλλήλους διά την επεξεργασίαν των πληροφοριών νευρώνας, ο αριθμός των οποίων τόσον περισσότερον αυξάνεται όσον μεγαλυτέρα και ταχυτέρα είναι η ροή των πληροφοριών. Η ανάπτυξις των δενδριτικών ακανθών πραγματοποιείται εις βραχύτατον χρόνον, διδομένης της δυνατότητος να καταστούν όλαι πληροφορίαι αποδεκταί υπό του υγιούς εγκεφάλου.

Εάν παύση η ροή των προσαγομένων πληροφοριών, πολλάκις υποστρέφονται αι άκανθαι και βραχύνονται τα συναπτικά πεδία, γεγονός το οποίον αλλοιώνει την λειτουργικότητα των νευρωνικών δικτύων.

Κατά το φυσιολογικόν γήρας, το οποίον κατά κανόνα συνδέεται με μιτοχονδριακάς αλλοιώσεις1, η ενεργειακή κάμψις συνεπεία των εν λόγω αλλοιώσεων συμβάλλει εις την βραδυτέραν ανάπτυξιν των δενδριτικών ακανθών και εις την ταχυτέραν υποστροφήν αυτών, γεγονός το οποίον επηρεάζει ευλόγως την διεργασίαν της μαθήσεως και την ευχέρειαν και ταχύτητα της απομνημονεύσεως προσφάτων γνωσιολογικών στοιχείων2.

Η νοητική άσκησις και η εν γένει εργασία συμβάλλει τα μέγιστα εις την ανάπτυξιν νέων νευρωνικών δικτύων και εις την δημιουργίαν νέων πολυπληθών συνάψεων ακόμη και εις την γεροντικήν ηλικίαν3. Παρά την σχετικήν επιβράδυνσιν της ροής της σκέψεως και ιδίως της λήψεως αποφάσεων εις το φυσιολογικόν γήρας, η ικανότης νοητικής αναβαθμίσεως διά της συνεχούς παιδείας και της εργασιακής ενασχολήσεως υφίσταται ακόμη και εις προκεχωρημένην ηλικίαν.

Η νευρωνική πλαστικότης εις την νόσον του Alzheimer

Εις την νόσον του Alzheimer4, η οποία κλινικώς χαρακτηρίζεται υπό διαταραχής της μνημονικής λειτουργίας των πασχόντων, σταδιακής εκπτώσεως της κριτικής ικανότητος αυτών, σταδιακής αλλοιώσεως της συμπεριφοράς και του συναισθήματος αυτών και υπό απωλείας των δεξιοτήτων και των ευπραξικών σχημάτων, τα οποία διεμορφώθησαν κατά την διάρκειαν της προγενεστέρας ζωής αυτού, παρατηρείται σημαντική μείωσις του σχηματισμού νέων δενδριτικών ακανθών και διαφοροποιήσεως αυτών προς μετασυναπτικάς επιφανείας5.

Το σηματικότερον κλινικόν φαινόμενον, το οποίον κινητοποιεί τον πάσχοντα και το οικείον, κοινωνικόν ή επαγγελματικόν περιβάλλον αυτού είναι αι μνημονικαί διαταραχαί, αι οποίαι είναι ήπιαι μεν αρχικώς, καθιστάμεναι σοβαρότεραι προϊόντος του χρόνου, καταλήγουσαι εν τέλει εις πλήρη μνημονικήν απόσβεσιν. Η πρόσφατος μνήμη διαταράσσεται βαρύτερον της παλαιάς, της αυτοβιογραφικής μνήμης διατηρουμένης καλλίτερον, αναφορικώς προς τα έτη της παιδικής και της νεανικής.

Η διαταραχή της προσφάτου μνήμης αποτελεί συνέπειαν της διαταραχής της νευρωνικής πλαστικότητος συνεπεία της οποίας καθίσταται ιδιαιτέρως δυσχερής η ανάπτυξις νέων μνημονικών εγχαράξεων.

Η λειτουργία του λόγου, η οποία αναπτύσσεται και τελειούται εντός ευρέων χρονικών πλαισίων, τα πλείστα των οποίων ανάγονται εις την παιδικήν και την νεανικήν ηλικίαν του ατόμου, διαταράσσεται κυρίως κατά την προγεροντικήν έναρξιν της νόσου, ουχί όμως εις την έκτασιν, κατά την οποίαν εκπίπτει αύτη επί της μετωπιαίας ή της μετωποκροταφικής ανοίας.

Η απομνημόνευσις των ονομάτων, των αριθμών και των προσφάτων γεγονότων υφίσταται σημαντικήν κάμψιν, ακολουθούσα ταχείαν φθίνουσαν πορείαν. Ο οπτικοχωρικός προσανατολισμός, ο οποίος διαμορφούται διά της αναπτύξεως σειράς ινιο-μετωπο-βραγματικών νευρωνικών δικτύων. καθίσταται δυσχερής προϊόντος του χρόνου, με αποτέλεσμα οι ασθενείς πολλάκις να αδυνατούν να ανεύρουν τον προορισμόν, των ευρισκόμενοι εντός οικείου χώρου, πλανώμενοι ενίοτε επί μακρόν.

Υπό την νευροπαθολογικήν έποψιν, η νόσος του Alzheimer6, η οποία χαρακτηρίζεται υπό της αναπτύξεως εις άλλοτε άλλην έκτασιν (α) νευριτιδικών πλακών εις τον φλοιόν και τα υποφλοιώδη κέντρα του εγκεφάλου, (β) νευροϊνιδιακών τολυπίων εντός των νευρώνων, (γ) υπό εκτεταμένης συναπτικής απωλείας και (δ) υπό σημαντικού βαθμού νευρωνικής απωλείας, κατά τα προκεχωρημένα στάδια της νόσου, έχει συν τοις άλλοις ευρείας αλλοιώσεις των μιτοχονδρίων, αι οποίαι συνδυάζονται κατά κανόνα μετά των αλλοιώσεων των δενδριτικών πεδίων και των δενδριτικών ακανθών7.

Εκ παραλλήλου, η διαπίστωσις, ότι κατά την νόσον υφίστανται σημαντικήν νευρωνικήν απώλειαν οι χολινεργικοί νευρώνες του βασικού πυρήνος του Meynert, έδωσεν έναυσμα εις την διατύπωσιν της χολινεργικής θεωρείας ή υποθέσεως, συμφώνως προς την οποίαν η ελάττωσις της ακετυλοχολίνης εις τα νευρωνικά δίκτυα του εγκεφάλου συνδέεται ενδεχομένως μετά της διαταραχής της προσοχής και της μνήμης.

Αι νευρωνικαί απώλειαι, εκ παραλλήλου αι οποίαι παρατηρούνται εις τον υπομέλανα τόπον, ο οποίος αποτελεί ουσιώδους σημασίας νορεπινεφριδικόν κέντρον εις τον εγκέφαλον, εθεωρήθη ότι συνδέονται ευλόγως μετά των διαταραχών της μαθήσεως, αι οποίαι σταδιακώς εγκαθίστανται από των αρχικών ήδη σταδίων της νόσου.

Πολλά εκ των κλινικών φαινομένων της νόσου συνδέονται εκ παραλλήλου μετά της απωλείας των σεροτονεργικών και των GABA-εργικών νευρώνων του εγκεφάλου, ιδίως της παραϊπποκαμπίου έλικος, των πυρήνων της ραφής, της οδοντωτής έλικος και ετέρων περιοχών, αι οποίαι διαδραματίζουν σημαντικόν ρόλον τόσον εις τας γνωσικάς λειτουργίας, όσον και εις το συναίσθημα και την συμπεριφοράν του ατόμου.

Εν γένει, η διαβιβρώσκουσα την νοητικήν σφαίραν, την προσωπικότητα, τα συναισθήματα, την συμπεριφοράν και τελικώς αυτήν ταύτην την ζωήν του πάσχοντος νόσος εκτείνει εις βάθος το παθογενετικόν της υπόβαθρον, εις τον χώρον της γενετικής και της μοριακής βιολογίας, της οργανυλλιακής μορφολογίας, της αλληλοεπιδράσεως νευροχημικών και βιοχημικών παραγόντων, χωρίς εν τούτοις να είναι δυνατόν να εξευρεθή μετά βεβαιότητος η αρχή του ρεύματος των μοριακών φαινομένων, τα οποία θα καταλήξουν εις τον σχηματισμών των νευροπαθολογικών αλλοιώσεων, των καταλυτικής βαρύτητος διά την επιβίωσιν των συναπτικών σχηματισμών και των νευρωνικών δικτύων.

Η συμβολή της εργασίας εις την διατήρησιν της νοητικής στάθμης του ατόμου και ο ρόλος αυτής επί της νόσου του Alzheimer

Παρά το γεγονός ότι η νόσος του Alzheimer από αιτοπαθογενετικής απόψεως αποτελεί συνισταμένην πολλών επί μέρους συντελεστών, αναφερομένων εις μεταλλακτικάς εκφράσεις, ατύπους πτυχώσεις πολλών πρωτεϊνικών στοιχείων, όπως είναι η πρόδρομος πρωτεΐνη του αμυλοειδούς8 και η ταυ πρωτεΐνη9 και αγγειακάς αλλοιώσεις10, εν τούτοις η πλημμελής παιδεία11, η έλλειψις νοητικής ενασκήσεως και η έλλειψις εργασιακής απασχολήσεως ή η ύπαρξις υποτυπώδους τοιαύτης, αποτελούν ουσιώδεις προδιαθετικούς παράγοντας διά την νόσησιν εξ αυτής και διά την βαρυτέραν πορείαν της νόσου.

Η εργασία και η παιδεία κινητοποιούν τα νευρωνικά δίκτυα όλου του εγκεφάλου ιδίως δε του μετωπιαίου λοβού, η συμβολή του οποίου είναι μεγίστη εις την διαμόρφωσιν, συν τοις άλλοις, της κριτικής ικανότητος του ατόμου, των ευπραξικών σχημάτων και της κοινωνικής συμπεριφοράς αυτού12.

Εις την νόσον του Alzheimer, αι αλλοιώσεις εις την προμετωπιαίαν περιοχήν, εις τα αρχικά σταδια της νόσου είναι δυνατόν να βραδύνουν, ως προς την πορείαν και την εξέλιξιν αυτών, δια της συνεχούς εργασίας και απασχολήσεως, διά των οποίων ενισχύονται και επανατροφοδοτούνται τα υπάρχοντα ήδη νευρωνικά δίκτυα, τα οποία καθορίζουν την ιεράρχισιν των κινητικών σχημάτων και την δυνατότητα σταθεροποιήσεως και μνημονικής εγχαράξεως αυτών.

Ήδη από το 1950 ο Lashley υπεγράμμισεν, ότι αι κινήσεις κατά την εκτέλεσιν οιουδήποτε κινητικού σχήματος πραγματοποιούνται κατά μίαν συγκεκριμένην τάξιν και ιεράρχησιν. Η διαμόρφωσις ενός ευπραξικού κινητικού σχήματος παραλληλίζεται προς τον στερεομετρικόν σχεδιασμόν, εις τον οποίον δέον όπως επικρατή ιεράρχισις εις την στερεάν σχηματοποίησιν. Εκάστη κίνησις από την απλουστέραν γραμικήν έως την πλέον σύνθετον τοιαύτην διαγράφει έν στερεόν σχήμα εις τον χώρον, εντός του οποίου πραγματοποιείται αύτη, διά μίας σταθεράς ή μεταβαλλομένης χρονικής διαστάσεως. Ο μετωπιαίος λοβός ελέγχει και καθορίζει τόσον την στερομετρικήν διαμόρφωσιν του κινητικού σχήματος όσον και τον χρόνον επιτελέσεως αυτού. Επί μετωπιαίας βλάβης επέρχεται, ως εκ τούτου αφ' ενός μεν διαταραχή εις την στερεομετρικήν διαμόρφωσιν της κινήσεως, αφ' ετέρου δε εις τον χρόνον εκτελέσεως αυτής.

Διά της κινητοποιήσεως του μετωπιαίου λοβού εις την νόσον του Alzheimer, μέσω της εργασίας, ενισχύομεν συγχρόνως τα μετωποκροταφικάς διεργασίας, αι οποίαι συνδέονται αφ' ενός μεν μετά της μνημονικής εγχαράξεως13, αφ' ετέρου δε μετά της διαμορφώσεως του συναισθηματικού τόνου και της εν γένει συμπεριφοράς του ατόμου.

Είναι γνωστός ο ουσιώδης ρόλος, τον οποίον διαδραματίζει ο ιππόκαμπος14 εις την διεργασίαν της μνήμης και εις την κριτικήν ανάλυσιν των μνημονικών εγχαράξεων, μέσω της επικοινωνίας αυτού μετά του μετωπιαίου λοβού. Ο ιππόκαμπος συνδέεται κατά τρόπον άμεσον μετά της λειτουργικής μνήμης15, ήτοι της βραχείας μνήμης, οποία επιτρέπει την διατήρησιν της συνεχείας του λόγου ή της συνεχείας ευπραξικών διεργασιών και την διαμόρφωσιν ευστόχων και σκοπίμων κινητικών σχημάτων συμπεριφοράς και λειτουργικών ολοκληρωμάτων, τα οποία διαδραματίζουν σημαντικόν ρόλον εις την καθ' ημέραν ζωήν και λειτουργικότητα του ατόμου και κατ' επέκτασιν εις την ποιοτικήν στάθμην της ζωής αυτού.

Η συνεργασία του κροταφικού και του μετωπιαίου φλοιού είναι ουσιώδης διά την απομνημόνευσιν των ονομάτων και την επιλογήν των καταλλήλων λέξεων, κατά την διάρκειαν της ροής του προφορικού λόγου, διαταρασσομένης ταύτης εμφανώς επί μετωποκροταφικής ανοίας, προϊούσης κινητικής αφασίας, επί κροταφικής ανοίας και εις προκεχωρημένα στάδια της νόσου του Alzheimer16.

Η μνήμη, η αναφερομένη εις τα γεγονότα της ζωής του ατόμου κατά χρονολογικήν σειράν, παρέχουσα εις αυτό την δυνατότητα της αναδρομής, της ψυχικής επαναβιώσεως της προγενεστέρας ζωής αυτού, καλουμένη ευλόγως βιογραφική μνήμη17, συνδέεται κυρίως μετά του δεξιού κροταφικού λοβού επί δεξιοχείρων, ενίοτε και μετά του αριστερού, δεδομένου ότι βλάβαι αυτού τραυματικαί ή μη διαταράσσουν αυτήν εις έκτασιν ανάλογον προς την βαρύτητα της βλάβης και την επακριβή θέσιν αυτής18.

Η εργασία εις τους πάσχοντας εξ ηπίας νοητικής κάμψεως19, η οποία θα ηδύνατο να εξελιχθή εις την νόσον του Alzheimer, αποτελεί σημαντικόν συντελεστήν εναρμονίσεως του συναισθήματος20 και ενισχύσεως της μνήμης αυτού, υπό την προϋπόθεσιν, ότι αύτη δεν επισωρεύει άγχος, αγωνίαν και ανασφάλειαν. Πολλάκις δε κατά τα αρχικά στάδια της νόσου του Alzheimer, η συνεχής εργασία, της οποίας το αντικείμενον δεν μετατίθεται και δεν τροποποιείται, αλλά σταδιακώς, βραδέως αναβαθμίζεται, είναι δυνατόν να συμβάλη εις τοιαύτην μνημονικήν και συναισθηματικήν σταθερότητα, εις σημείον ώστε να μη καθίστανται εμφανή τα κλινικά φαινόμενα της νόσου και να αποκλύπτωνται ταύτα επί διακοπής της εργασίας ή συνταξιοδοτήσεως του ατόμου.

Μεγίστη, εκ παραλλήλου, είναι η συμβολή της εργασίας εις την διατήρησιν των νευρωνικών δικτύων του βρεγματικού λοβού21 κατά το γήρας και τα αρχικά στάδια των ανοιών, ιδίως δε επί της νόσου του Alzheimer. Είναι γνωστόν, ότι πολλά εκ των απρακτικών φαινομένων, τα οποία έχουν κυρίως ιδεοκινητικόν χαρακτήρα οφείλονται εις τας αλλοιώσεις, αι οποίαι επισυμβαίνουν εις τον βρεγματικόν λοβόν22 και εις τας βρεγματομετωπιαίας σχέσεις23 επί της νόσου του Alzheimer. Λίαν ευστόχως ο Walsh (2003), αναφερόμενος εις την βρεγματικήν λειτουργικότητα, υπεγράμμισεν ότι διά την αρμονικήν διαμόρφωσιν εκάστου κινητικού σχήματος απαραίτητος είναι η ορθή εκτίμησις των παραμέτρων του χρόνου και του χώρου και η συνεχής αναφορά εις το σωματικόν εγώ24, διά των οποίων η κίνησις προσλαμβάνει σταθερόν χαρακτήρα, χρονικήν ακρίβειαν και επιτυγχάνει τον στόχον της διά της μικροτέρας δυνατής αναλώσεως ενεργείας.

Εκ παραλλήλου, η δυσχέρεια επιτελέσεως μαθηματικών πράξεων ή κατανοήσεως μαθηματικών εννοιών, χαρακτηριζομένη κυρίως ως δυσαριθμία ή δυσκαλκουλία, εξελισσομένη προς πλήρη αναριθμίαν επί της νόσου του Alzheimer, συνδεομένη μετά της διαταραχής της λειτουργικότητος του βρεγματικού λοβού25 αντιρροπείται μερικώς ή αναστέλλεται ως προς την έναρξιν αυτής επί συνεχούς εργασιακής απασχολήσεως του πάσχοντος μετά αντικειμένων συνδεομένων μετά μαθηματικών υπολογισμών και συναρτήσεων ή εν τω πλαισίω προγραμμάτων νοητικής ενδυναμώσεως, τα οποία περιλαμβάνουν μαθηματικάς ασκήσεις, συμβατάς προς την παιδείαν και το γνωσιολογικόν υπόβαθρον των πασχόντων.

Η εργασία εκ παραλλήλου ενισχύει τα νευρωνικά δίκτυα του ινιακού λοβού, ο ρόλος του οποίου είναι κεφαλαιώδης εις την οπτικήν αντίληψιν και την ανάπτυξιν οπτικώς καθοριζομένων σχημάτων κινητικής συμπεριφοράς και συναισθηματικών αντιδράσεων26. Είναι μεν γνωστόν, ότι εις την νόσον του Alzheimer ο ινιακός λοβός δεν φέρει εις ευρείαν έκτασιν τας χαρακτηριστικάς διά την νόσον νευροπαθολογικάς αλλοιώσεις, εν σχέσει προς τον βρεγματικόν, τον κροταφικόν και τον μετωπιαίον λοβόν, εν τούτοις παρατηρείται, εις ικανόν αριθμόν πασχόντων, κατά τα όλως αρχικά στάδια της νόσου οπτική σιμουλταναγνωσία27, η οποία αποτελεί συνήθως το αρχικόν φαινόμενον της δυσλειτουργίας του ινιακού φλοιού, ενώ εις τα προκεχωρημένα στάδια της νόσου η επιπροστιθεμένη προσωπαγνωσία28 καθιστά δυσχερή την επικοινωνίαν των πασχόντων μετά του κοινωνικού χώρου και πολλάκις μετά των μελών της οικογενείας αυτών.

Η λεξική αγνωσία ή λεξική τύφλωσις29, η οποία παρατηρείται εις προκεχωρημένα μάλλον στάδια της νόσου του Alzheimer θα ηδύνατο να αντιμετωπισθή διά της συνεχούς γραφικής εργασίας κατά τα αρχικά στάδια της νόσου.

Εν μέσω των θεραπευτικών μέτρων διά τας ανοίας και ιδίως διά την νόσον του Alzheimer, η εργασία αποτελεί ίσως το ουσιωδέστερον εξ αυτών, δεδομένου ότι η φαρμακευτική συμβολή, η αποσκοπούσα εις την αύξησιν της χολινεργικής δράσεως εις τον εγκέφαλον διά της χορηγήσεως αντιχολινεστερασικών παραγόντων, η οποία από ετών αποτελεί την συνηθεστέραν φαρμακευτικήν αντιμετώπισιν της νόσου, έχει πεπερασμένην χρονικήν διάρκειαν και ενίοτε αμφισβητούμενα αποτελέσματα. Η εργασία και η νοητική ενδυνάμωσις, διά της αυξήσεως της νευρωνικής πλαστικότητος και της συναπτογενέσεως εις τον φλοιόν των εγκεφαλικών ημισφαιρίων και εις τους υποφοιώδεις σχηματισμούς δίδει πλέον παρατεταμένα αποτελέσματα και συμβάλλει εις την διατήρησιν και ίσως εις την αναδόμησιν νευρωνικών δικτύων30, τα οποία καθιστούν εφικτήν την διατήρησιν στοιχειωδών γνώσεων και κινητικών επιδεξιοτήτων διά των οποίων διατηρείται ικανοποιητική ποιοτητική στάθμη, εις την καθ' ημέραν ζωήν των πασχόντων. Είναι ιδιαιτέρας βαρύτητος η διαπίστωσις ότι όσον πλέον σύνθετος είναι η εργασιακή απασχόλησις τόσος μικρότερος καθίσταται ο κίνδυνος της ανοίας και ιδίως της νόσου του Alzheimer31, γεγονός το οποίον καταδεικνύει ότι όσον ευρύτερον κινητοποιούνται λειτουργικαί περιοχαί και κέντρα του εγκεφάλου και αναπτύσσουν κατ' επέκτασιν οδούς επικοινωνίας και κοινής λειτουργικής εκφράσεως, τόσον περισσότερον προάγεται η νευρωνική πλαστικότης και η διατήρησις ή μείζων επέκτασις των νευρωνικών δικτύων.

Εν κατακλείδι, αι άνοιαι και ιδίως η νόσος του Alzheimer, αναφερόμεναι κυρίως εις άτομα προβεβηκυίας ηλικίας, αποτελούν έν ουσιώδες πρόβλημα εις την συνεχώς γηράσκουσαν κοινωνίαν, εις την οποίαν επιβάλλεται η μέριμνα και περίθαλψις των πασχόντων να επεκτείνεται πέραν των πλαισίων της οικογενείας και να ανατίθεται εις κοινωνικούς φορείς, οι οποίοι συνδυάζοντες τας αρχάς της ιατρικής ηθικής, την βαθεία επιστημονικήν γνώσιν, το αίσθημα της κοινωνικής ευθύνης, την αγάπην προς τον πάσχοντα και την κατάλληλον ψυχολογικήν προεργασίαν των περιθαλπτόντων προσώπων, δύνανται να συμβάλουν ευεργετικώς, διά ηλεγμένων και συνεχώς αναβαθμιζομένων εργασιοθεραπευτικών προγραμμάτων και εργασιακής ευρύτερον απασχολήσεως των πασχόντων, κατά τα μέτρα ενός εκάστου, εις την αξιοποίησιν των δυνατοτήτων αυτών και εις την κατά το δυνατόν βελτίωσιν της ποιότητος της ζωής των.

  1. Συμφώνως προς την "μιτοχονδριακήν θεωρείαν του γήρατος" επέρχεται αλλοίωσις του μιτοχονδριακού DNA (mtDNA), η οποία ευλόγως επιφέρει αλλοίωσιν της λειτουργίας των μιτοχονδρίων, γεγονός το οποίον οδηγεί αφ' ενός μεν εις ενεργειακήν κρίσιν διά το κύτταρον, αφ' ετέρου δε εις οξειδωτικήν καταπόνησιν αυτού. Μεταλλάξεις του mtDNA συμβαίνουν 16-φοράς συχνότερον εν σχέσει προς τας πυρηνικάς μεταλλάξεις. Εκ παραλλήλου δεν υφίστανται προστατευτικοί μηχανισμοί διά των ιστονών εις το mtDNA, ως εκ τούτου δε αι διεργασίαι αποκαταστάσεως αυτού είναι ολιγότερον αποτελεσματικαί. Διαγραφαί θέσεων εις το μιτοχονδριακόν DNA (mtDNA) παρατηρούνται συναρτήσει της ηλικίας. Κατά το γήρας εκτιμάται ότι 1-5% του οξυγόνου εις τα μιτοχόνδρια συμβάλλει εις τον σχηματισμόν υπεροξειδικών σωματίων. Εκ παραλλήλου, η οξείδωσις των λιποειδών της έσω μιτοχονδριακής μεμβράνης, υπό του υπεροξυνιτρίτου, επιφέρει την απώλειαν πρωτονίων και αναστέλλει την δράσιν της μιτοχονδριακής υπεροξειδικής δισμουτάσης (Mn-SOD). Τα μιτοχόνδρια επί του γήρατος καθίστανται ευμεγεθέστερα, αλλά ελαττούνται εις αριθμόν. Η αύξησις των ελευθέρων ριζών του οξυγόνου, συνεπεία της μιτοχονδριακής βλάβης συμβάλλει εις την αλλοίωσιν των λιποειδών και των πρωτεϊνών, καθ' όλην την έκτασιν του κυττάρου, επί του προκεχωρημένου γήρατος.
  2. Πολλαί πολυκεντρικαί μελέται κατέδειξαν, ότι η φυσική άσκησις και η συμμετοχή εις αθλοπαιδείας βελτιώνουν εντυπωσιακώς την νοητικήν κατάστασιν επί του γήρατος και επί των εμφανιζόντων ηπίαν νοητικήν κάμψιν. Εκ παραλλήλου, η φυσική άσκησις εις άτομα γεροντικής ηλικίας παρατείνει την καλήν νοητικήν κατάστασιν αυτών και αναστέλλει την νοητικήν κάμψιν, εν συγκρίσει προς άτομα της αυτής ηλικίας, τα οποία διάγουν καθεστηκυίαν μάλλον ζωήν. Βλέπε σχετικώς Lautenschlager NT, Cox KL,Flicker L et al. Effect of physical activity on cognitive function in older adults at risk for Alzheimer disease: a randomized trial JAMA 2008; 300:1027-1037.
  3. Χαρακτηριστικόν είναι ότι παρατηρείται μεταβολή εις τας δενδριτικάς ακάνθας μετά από πρόκλησιν και διατήρησιν παρατεταμένης μετασυναπτικής ενισχύσεως (LTP), η οποία αποτελεί έν ευρέως χρησιμοποιούμενον πρότυπον μελέτης της διεργασίας της μαθήσεως. Βλέπε σχετικώς Fifkova E, Van Harreveld A (1977) Long-lasting morphological changes in dendritic spines of dentate granular cells following stimulation of the entorhinal area. J Neurocytol 6:21 l-230 και Fine A, Amos WB, Durbin RM, McNaughton PA (1988) Hosokawa T, Bliss TVP Fine A (1992) Persistence of individual dendritic spines in living brain slices. Neuroreport 3:477-480.Hosokawa T, Bliss TVP, Fine A (1994) Quantitative three-dimensional confocal microscopy of synaptic structures in living brain tissue. Microsc Res Tech 29:290-296.
  4. Βλέπε σχετικώς Alzheimer A: Uber eine eigenartige Erkangkung der Hirnrinde.Allgemaine eitschrift fur Psychiatrie und Psychisch-Gerichtliche Medizin 1907;64:146-148.
  5. Βλέπε σχετικώς Baloyannis SJ, Costa V, Mauroudis I, Psaroulis D, Manolides SL,Manolides LS. Dendritic and spinal pathology in the acoustic cortex in Alzheimer's disease: morphological and morphometric estimation by Golgi technique and electron microscopy. Acta Otolaryngol. 127:351-354, 2007.
  6. Η νόσος του Alzheimer αποτελεί την συχνοτέραν μορφήν ανοίας κατά την προγεροντικήν και γεροντικήν ηλικίαν, της συχνότητος αυτής αυξανομένης όσον περισσότερον μετατίθεται το προσδόκιμον της ζωής εις ευρύτερα χρονικά πλαίσια. Η νόσος αύτη περιεγράφη υπό την νευροπαθολογικήν της έκφρασιν υπό του Alois Alzheimer (1864-1915)1 το 1901, επί γυναικός (Auguste D) ηλικίας 51 ετών, η οποία εισήχθη εις το Νοσοκομείον της Φραγκφούρτης, εμφανίζουσα άνοιαν, διαταραχάς του λόγου, ακουστικάς ψευδαισθησίας, παραληρητικάς ιδέας και επιθετικήν συμπεριφοράν2. Το 1906, η εν λόγω ασθενής απεβίωσεν. Ο Alzheimer ευρισκόμενος τότε εις Μόναχον, ως συνεργάτης του Emil Kraepelin, έλαβεν τον εγκέφαλον αυτής, τον οποίον εμελέτησεν νευροπαθολογικώς, δημοσιεύσας το 1907 τα ευρήματα αυτού, τα οποία συνίσταντο εις την εμφάνισιν γεροντικών πλακών και νευροϊνιδιακής εκφυλίσεως. To 1910, o Kraepelin ωνόμασεν την άνοιαν, από την οποίαν έπασχεν η εν λόγω ασθενής «Νόσον του Alzheimer» λόγω της ιδιαιτερότητος των νευροπαθολογικών ευρημάτων, τα οποία περιέγραψεν τόσον λεπτομερώς ο Alois Alzheimer.
  7. Βλέπε συν τοις άλλοις Baloyannis SJ. Mitochondrial alterations in Alzheimer's disease. J Alzheimers Dis. 2006 ;9:119-126 και Baloyannis SJ: Mitochondrial alterations in dendritic spines in Alzheimer's disease Clinical Neuropathology 2008; 27: 178-179.
  8. Εν μέσω των εμπλεκομένων πρωτεϊνικών συστημάτων, βαρύνουσαν σημασίαν έχει η πρόδρομος πρωτεΐνη του αμυλοειδούς (ΑΡΡ), η οποία είναι μεμβρανική πρωτεΐνη, συνισταμένη εκ 695 έως 770 αμινοξέων, συμβάλλουσα τα μέγιστα, διά της μεταλλακτικής εκφράσεως της, εις την παθογένειαν της κληρονομικής μορφής της νόσου, η οποία εκδηλούται εις νεωτέραν κατά κανόνα ηλικίαν Η μεταλλακτική έκφρασις της προδρόμου πρωτεΐνης του αμυλοειδούς (APP) συνδέεται κυρίως μετά της πρωΐμου κληρονομικής μορφής της νόσου του Alzheimer και μετά του συνδρόμου Down, οι πάσχοντες εκ του οποίου εμφανίζουν αλλοιώσεις, αναλόγους προς τας παρατηρουμένας επί της νόσου του Alzheimer, εις την ηλικίαν ήδη των τριάκοντα ετών. Εκ της προδρόμου πρωτεΐνης του αμυλοειδούς προέρχεται το Αβ πεπτίδιον, η άθροισις του οποίου διαδραματίζει κεφαλαιώδη και άμεσον ρόλον εις την διαμόρφωσιν του νοσολογικού περιγράμματος της νόσου του Alzheimer, επηρεάζουσα, εκ παραλλήλου, και την μιτοχονδριακήν λειτουργίαν.Το αβ πεπτίδιον, συνιστάμενον εκ 40-42 αμινοξέων, αθροίζεται υπό μορφήν κοκκίων, τα οποία είναι θετικά προς την καθεψίνην D, εντός του περικαρύου των νευρώνων και παραμένει ενταύθα πολλά έτη, προ του ολιγομερισμού αυτού και της απελευθερώσεως και καταθέσεως αυτού εντός του νευροπιλιματικού χώρου, υπό την μορφήν εξωκυτταρίων πλακών ή προ της εμφανίασεως αυτού υπό την μορφήν ενδοκυτταρίων ινιδίων, προερχόμενον από το COOH-τέλος της προδρόμου πρωτεΐνης του αμυλοειδούς (APP), υπό το κράτος της δράσεως των σεκρετασών.
  9. Η τ πρωτεΐνη εντάσσεται εις τας πρωτεΐνας τας συνδεομένας μετά της λειτουργικότητος των μικροσωληναρίων, μετέχουσα ούτω εις την διεργασίαν της αξονοπλασματικής ροής, διά της οποίας τόσον οργανύλλια, όσον και πρωτεϊνικόν υλικόν κινούνται εκ του κυτταρικού σώματος προς τας τελικάς απολήξεις του νευράξονος και αντιστρόφως. Ουσιώδης ρόλος της τ πρωτεΐνης είναι η συγκέντρωσις και η σταθεροποίησις των μικροσωληναρίων εντός του κυτταρικού σώματος και των νευραξόνων. Εις την νόσον του Alzheimer επέρχεται προοδευτική αλλοίωσις της τ πρωτεΐνης, η οποία είναι εμφανεστέρα εις ωρισμένας περιοχάς του εγκεφάλου, εν αντιθέσει προς την συγκέντρωσιν του Αβ πεπτιδίου η οποία είναι μάλλον διάχυτος εντός της εγκεφαλικής ουσίας. Εις την νόσον του Alzheimer επισυμβαίνει υπερφωσφορυλίωσις της τ πτωτεΐνης, η οποία έχει ως συνέπειαν την συγκέντρωσιν αυτής υπό την μορφήν των ελικοειδώς κατά ζεύγη περιελιγμένων ινιδίων (PHF), τα οποία εν τω συνόλω συγκροτούν τα νευροϊνιδιακά τολύπια, τα οποία αθροίζονται εντός των νευρώνων. Η υπερφωσφορυλίωσις της ταυ πρωτεΐνης προκαλεί διαταραχήν της πτυχώσεως αυτής, αποτέλεσμα της οποίας είναι η πλημμελής συμπεριφορά της έναντι των μικροσωληναρίων και κατ' επέκτασιν η αλλοίωσις της αξονοπλασματικής ροής.
  10. Η αγγειακή υπόθεσις της παθογενείας της νόσου του Alzheimer ήρχισεν να αποκτά ιδιαιτέραν βαρύτητα από της διαπιστώσεως αγγειακών αλλοιώσεων εις τους πλείστους των πασχόντων και από την σταθεράν ένδειξιν, ότι αι πλείσται των ανοιών είναι μεικταί άνοια, συνδυάζουσαι τον αγγειακόν παράγοντα μετά των νευροπαθολογικών αλλοιώσεων της νόσου του Alzheimer. Αι αλλοιώσεις εις τα τριχοειδή επί της νόσου του Alzheimer, συνηγορούν υπέρ της απόψεως, ότι η νόσος αναπτύσσεται εις έν υπόβαθρον ελαφράς υποξείας και διαταραχής της τροφικότητος των νευρικών και νευρογλοιακών κυττάρων και ηλαττωμένης φαγοκυτταρώσεως και διασπάσεως του αθροιζομένου Αβ πεπτιδίου. Εκ παραλλήλου, εις πολλάς εκ των περιπτώσεων της εν λόγω νόσου το ηλεκτρονικόν μικροσκόπιον αποκαλύπτει διαταραχάς του αιματοεγκεφαλικού φραγμού κατά τα αρχικά ήδη στάδια της νόσου και αλλοιώσεις των ενδοθηλιακών κυττάρων των τριχοειδών. Βλέπε σχετικώς Μπαλογιάννης Σ, Κώστα Β, Μαυρουδής Ι, Μπαλογιάννης Ι: Τα τριχοειδή του εγκεφάλου επί της νόσου του Alzheimer: Μελέτη διά της μεθόδου του Golgi και υπό το ηλεκτρονικόν μικροσκόπιον. Εγκέφαλος 45: 220-225,2008.
  11. Φαίνεται, ότι η υψηλή παιδεία ασκεί προασπιστικήν επίδρασιν επί των συναπτικών και των νευρωνικών αλλοιώσεων και ότι η νοητική αδράνεια επί μακρόν επιτείνει την εμφάνισιν της νόσου ή μεταθέτει αυτήν εις πρωϊμότερον στάδιον. Η παιδεία ευλόγως επιτρέπει εις το άτομον την απόκτησιν ικανών νοητικών αποθεμάτων, τα οποία ανθίστανται εις την επερχομένην νοητικήν κάμψιν επί της νόσου του Alzheimer. Βλέπε σχετικώς Stern Y. Cognitive reserve and Alzheimer disease. Alzheimer Dis Assoc Disord. 2006; 20:112-117. και Bennett DA, Wilson RS, Schneider JA, et al. Education modifies the relation of AD pathology to level of cognitive function in older persons. Neurology. 2003;60:1909-1915.
  12. Ο μετωπιαίος λοβός αποτελεί τον πλέον ανεπτυγμένον νευρωνικόν σχηματισμόν των εγκεφαλικών ημισφαιρίων επί του ανθρώπου, συμμετέχων εις πολυαρίθμους λειτουργίας, εν μέσω των οποίων ιδαιτέραν βαρύτητα έχει η ενεργητική προσοχή, η κριτική ικανότης, η αυτογνωσία, η κινητική ευπραξία, ο προγραμματισμός, η κριτική ανάλυσις των μνημονικών εγχαράξεων, η κριτική ανάλυσις του συναισθήματος, η κοινωνική ένταξις του ατόμου, η ανάπτυξις της δυνατότητος εκφράσεως του προφορικού και του γραπτού λόγου, η ανάλυσις των μαθηματικών σχέσεων, η διατήρησις της δυνατότητος προς σταθεράν χρονικήν ένταξιν της κινήσεως και η δυνατότης εναρμονίσεως των υφισταμένων σχέσεων μεταξύ του χώρου και του χρόνου. Η ανάπτυξις της προμετωπιαίας περιοχής συνεπάγεται και την μείζονα ανάπτυξιν των νοητικών λειτουργιών. Επί μελέτης την οποίαν επραγματοποίησαν εις ανθρωποειδή οι Nauta και Domesick (1982), διεπίστωσαν ότι η προμετωπιαία περιοχή στέλλει προβολικάς ίνας εις το ραβδωτόν σώμα και ιδίως εις τον κερκοφόρον πυρήνα, την ωχράν σφαίραν, το κέλυφος του φακοειδούς πυρήνος και την μέλαινα ουσίαν του μέσου εγκεφάλου. Εκ παραλλήλου η προμετωπιαία περιοχή δεχεται οπτικάς ακουστικάς και σωματοαισθητικάς πληροφορίας από τον ινιακόν, τον κροταφικόν και τον βρεγματικόν λοβόν. Αι προμετωπιαίαι περιοχαί αναφέρονται κυρίως εις την διαμόρφωσιν των σχημάτων της κινητικής συμπεριφοράς συναρτήσεις του χρόνου και του χώρου. Ούτω εποπτεύουν αύται και καθορίζουν την ανάπτυξιν των κινητικών σχημάτων εντός των προκαθορισμένων χρονικών πλαισίων και εντός των συγκεκριμένων διαστάσεων του χώρου εντός του οποίου πρέπει να υλοποιηθούν αι κινητικαί διεργασίαι κατά τον πλέον εύστοχον και αποτελεσματικόν τρόπον. Εις τας προμετωπιαίας περιοχάς αναπτύσσεται η χρονική μνήμη, διά της οποίας καθίσταται εφικτή εναλλαγή των κινήσεων εντός σταθερών ή αρμονικώς μεταβαλλομένων χρονικών πλαισίων, εις σημείον ώστε αι προγραμματιζόμεναι κινήσεις να καθίστανται αρμονικαί. Εκ παραλλήλου εις τας εν λόγω περιοχάς προγραμματίζεται η συμπεριφορά και η λειτουργικότης του ατόμου, εντός των μελλοντικών διαστάσεων του χρόνου, τας οποίας προκαθορίζει το άτομον συναρτήσει των εμπειριών του παρελθόντος, των συνθηκών του παρόντος, του συναισθηματικου περιγράμματος αυτού και των βουλητικών παροτρύνσεων αυτού. Βλέπε σχετικώς Koechlin E, Basso G, Pietrini P, Panzer S, Grafman J: The role of the anterior prefrontal cortex in human cognition. Nature 1999; 399:148-150.
  13. Ο κροταφικός λοβός διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλον εις την λειτουργίαν της μνήμης. Τόσον περιγεγραμμέναι κροταφικαί βλάβαι αναφερόμεναι εις την έσω επιφάνειαν αυτού και ιδίως εις τον ιππόκαμπον όσον και ευρύτεραι βλάβαι, αναφερόμεναι εις τον κροταφικόν ισόφλοιον, τον αμυγδαλοειδή πυρήνα και τον ιππόκαμπον, διαταράσσουν σημαντικώς την μνήμην του πάσχοντος και επηρεάζουν ευλόγως την δυνατότητα μαθήσεως αυτού, δεδομένου ότι η μνήμη αποτελεί ουσιώδες υπόβαθρον της μαθησιακής διεργασίας.
  14. Ο ιππόκαμπος ή αμμώνιον κέρας (CA) διακρίνεται εις πέντε επί μέρους ανατομικάς περιοχάς, ήτοι (α) εις την οδοντωτήν έλικα, η οποία αποτελεί και το κυτταροβριθέστερον τμήμα αυτού, (β) την CA1 περιοχήν, (γ) την CA2 περιοχήν, η οποία είναι βραχεία και δυσχερώς διακρίνεται εις τα ιστολογικά παρασκευάσματα, (δ) την CA3 περιοχήν και (ε) το κύρτωμα (subiculum) το οποίον ευρίσκεται εις την βάσιν αυτού και αποτελεί συνέχειαν της ενδορρινικής περιοχής και του φλοιού αυτής. Αι περισσότεραι πληροφορίαι φέρονται εις τον ιππόκαμπον, διερχόμεναι εκ του κυρτώματος και της οδοντωτής έλικος, με αποτέλεσμα οι πλείστοι των νευραξόνων της ενδορρινικής περιοχής να αναπτύσσουν συνάψεις μετά των νευρώνων της οδοντωτής έλικος. Οι νευράξονες εκ της οδοντωτής έλικος φέρονται, ως βρυώδεις ίνες, προς τους νευρώνας της CA3 περιοχής. Οι νευρώνας της εν λόγω περιοχής προβάλλουν νευράξονας προς την CA1 περιοχήν, οι οποίοι συγκροτούν το παράπλευρον δίκτυον του Schaeffer. Εκ της CA1 περιοχής νευράξονες φέρονται προς το κύρτωμα του ιπποκάμπου, εκ του οποίου άρχεται το μείζον προβολικόν σύστημα του ιπποκάμπου προς τον υποθάλαμον και τα μαστία, διά της ψαλίδος, ενώ εκ παραλλήλου αναπτύσσεται σύστημα επανατροφοδοτήσεως και ανακυκλώσεως των πληροφοριών διά της επαναπροβολής αυτών εις τον ενδορρινικόν φλοιόν.
  15. Θα ήτο δυνατόν, αδρώς μεν αλλά εκφραστικώς σήμερον εις την εποχήν της πληροφορικής, να παραλληλήσωμεν την βραχείαν ή λειτουργικήν μνήμην μετά της RAM μνήμης του ηλεκτρονικού υπολογιστού, η έκτασις της οποίας ασκεί καθοριστικήν βαρύτητα, εις την διαμόρφωσιν της λειτουργικότητος αυτού. Η λειτουργική μνήμη επηρεάζεται από πολλούς παράγοντας, πολλοί των οποίων οφείλονται εις λειτουργικά αίτια και ως εκ τούτου είναι αντιρροπήσιμοι. Καταστάσεις νοητικής καταπονήσεως και ειδικότερον ψυχολογικής τοιαύτης, ως είναι αι χρόνιαι ψυχολογικαί επιβαρύνσεις (stress), προκαλούσαι δυσλειτουργίαν του ντοπαμινεργικού νευροδιαβιβαστικού συστήματος, δύνανται να επηρεάσουν αρνητικώς εις σημαντικόν βαθμόν την λειτουργικήν μνήμην, ως τούτο τεκμαίρεται διά πειραματικών παρατηρήσεων. Βλέπε σχετικώς Mizoguchi K, Yuzurihara M, Ishige A, Sasaki H, De-Hua Chui, Tabira T. Chronic Stress Induces Impairment of Spatial Working Memory Because of Prefrontal Dopaminergic Dysfunction J Neurosci. 2000; 20:1568-1574.
  16. Βλέπε σχετικώς την εργασίαν των Gustafson L, Elfgren C, Passant U. Frontotemporal dementia: Differentiation from Alzheimer's disease. Psychogeriatria Polska 2004; 1:279-292.
  17. Βλέπε σχετικώς Squire και Alvarez Retrograde amnesia and memory consolidation: a neurobiological perspective. Curr Opin Neurobiol 1995; 5: 169-77.
  18. Βλέπε σχετικώς Βabinsky R, Maier B, Calabrese P, Markowitsch H, Gehlen W. Atraumatic temporal lobe Pathology and autobiographical memory Europ.Neurol. 1994; 34: 290-1.
  19. Ως ηπίαν νοητικήν κάμψιν δυνάμεθα να χαρακτηρίσωμεν την μνημονικήν δυσχέρειαν και την ελάττωσιν της δυνατότητος μαθήσεως, εν συνδυασμώ προς ηπίαν ελάττωσιν της κριτικής ικανότητος, εις άτομα προβεβηκυίας κατά κανόνα ηλικίας, των οποίων η κλινική και νευροψυχολογική εκτίμησις δεν εκπληροί τα κριτήρια της ανοίας. Βλέπε σχετικώς Ganguli M, Tangalos EG, Cummings JL and DeKosky ST. "Practice parameter: Early Detection of dementia: Mild cognitive impairment (an evidence-based review). Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology." Neurology 2001; 56: 1133-1142. Ουχί σπανίως, η ηπία νοητική κάμψις αποτελεί το προανάκρουσμα των ανοιών και ιδίως της νόσου του Alzheimer, δι' ό και επί εμφανίσεως αυτής, καθίσταται ορθός ή μάλλον επιβεβλημένος ο κλινικός και νευροαπεικονιστικός έλεγχος του πάσχοντος, εν συνδυασμώ προς την αναζήτησιν συγκεκριμένων διαγνωστικών και προγνωστικών δεικτών διά την νόσον του Alzheimer και τας ετέρας επισυμβαινούσας ανοίας.
  20. Εκ των δομών του κροταφικού λοβού, κυρίαρχον ρόλον εις την διαμόρφωσιν του συναισθήματος και της συμπεριφοράς διαδραματίζει ο αμυγδαλοειδής πυρήν και ο φλοιός της αγκιστρωτής έλικος, αμφότεροι των οποίων εμφανίζουν ικανάς μορφολογικάς αλλοιώσεις επί της νόσου του Alzheimer. Τόσον αι κρίσεις πανικού, όσον και η απάθεια συνδέονται μετά νευρωνικών αλλοιώσεων του αμυγδαλοειδούς πυρήνος, αι οποίαι αναλόγως προς την εντόπισιν αυτών συντείνουν και εις την ανάλογον διαφοροποίησιν της συμπεριφοράς και εις τας αντιστοίχους σπλαχνικάς απαντήσεις εκ του αυτονόμου νευρικού συστήματος.
  21. Επί του φλοιού του βρεγματικού λοβού αναπτύσσονται ουσιώδους λειτουργικής βαρύτητος κέντρα ως είναι (α) η κυρία σωματοαισθητική περιοχή, η οποία ευρίσκεται επί της οπίσθιας κεντρικής αύλακος, η οποία παριστά το κέντρον της κοινής αισθητικότητος, ήτοι το κέντρον αντιλήψεως, συνειδητοποιήσεως και επικρίσεως της αφής, της πιέσεως, του πόνου, της θερμοκρασίας και της εν τω βάθει αισθητικότητος (β) η βρεγματική άλως επί του αριστερού βρεγματικού λοβού, η οποία παριστά ευρύ κέντρον εγχαράξεως της εικόνος του σωματικού εγώ και αναγνωρίσεως των επί μέρους μορφολογικών στοιχείων αυτού, (γ) το κέντρον της κατανοήσεως του προφορικού λόγου ήτοι το ακουστικόν κέντρον του λόγου ή κέντρον του Wernicke, το οποίον ευρίσκεται επί της υπερχειλίου έλικος, (γ) το κέντρον της αντιλήψεως, αναγνωρίσεως και κατανοήσεως του γραπτού λόγου, το οποίον ευρίσκεται επί της γωνιώδους έλικας, (δ) το κέντρον της εκτιμήσεως των ποσοτήτων, των διαστάσεων του χώρου και εντάξεως του ατόμου εντός του καρτεσιανού συστήματος χώρου και χρόνου.
  22. Επί βλαβών αναφερομένων εις το οπίσθιον ημιμόριον του άνω βρεγματικού λοβίου παρατηρείται ιδεοκινητική απραξία, η οποία αναφέρεται άλλοτε μεν εις την δυνατότητα κατασκευής απλών δομών, ως κατασκευαστική απραξία, άλλοτε εις την δυνατότητα της ενδύσεως, ως απραξίαν την ενδύσεως, άλλοτε δε εις έν γενικότερον και ευρύτερον πεδίον κινητικής συμπεριφοράς, αναλόγως προς την έκτασιν και την φύσιν της επισυμβαινούσης βλάβης. Ιδιαιτέραν μορφήν απραξίας, παρατηρουμένης πολλάκις επί της νόσου του Alzheimer, οφειλομένης εις δυσλειτουργίαν του βρεγματικού λοβού αποτελεί η απτική απραξία, κατά την οποίαν παρατηρείται δυσχέρεια κατά τας κινήσεις της άκρας χειρός, αι οποίαι πραγματοποιούνται διά την συγκράτησιν ή την χρησιμοποίησιν ενός αντικειμένου, ενώ επιτελούνται καλώς αι κινήσεις της άκρας χειρός, αι εκτελούμεναι ανεξαρτήτως της χρήσεως αντικειμένων. Θεωρείται ότι η απτική απραξία οφείλεται εις διαταραχήν του προγραμματισμού των λεπτών κινήσεων αναζητήσεως, αι οποίαι επιτελούνται διά των δακτύλων και της άκρας χειρός, διά των οποίων καθίσταται εφικτή η κατάλληλος χρησιμοποίησις των συνήθων αντικειμένων της καθ' ημέραν λειτουργικότητος του ατόμου. Ο εν λόγω προγραμματισμός πραγματοποιείται κατά κύριον λόγον εις τα νευρωνικά δίκτυα του φλοιού αμφοτέρων των βρεγματικών λοβών, εν συνεργασία μετά του μετωπιαίου και του ινιακού λοβού. Βλέπε σχετικώς Binkofski, F, Kunesch E, Classen J, Seitz RJ, Freund HJ: Tactile apraxia: Unimodal apractic disorder of tactile object exploration associated with parietal lobe lesions. Brain. 2001; 124:132-144.
  23. Τα βρεγματομετωπιαία νευρωνικά δίκτυα επί του ανθρώπου έχουν σαφή σωματοτοπικήν οργάνωσιν (Buccino και συνεργ. 2001), όπως τούτο καταδεικνύεται διά της λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας. Σκόπιμαι κινήσεις των άκρων καταγράφουν σύγχρονον σωματοτοπικού χαρακτήρος δραστηριότητα τόσον εις τον βρεγματικόν όσον και εις τον μετωπιαίον φλοιόν (Simon και συνεργ. 2004, Koyama και συνεργ. 2004), επί της οπισθίας κεντρικής έλικος, της προσθίας κεντρικής και των προμετωπιαίων περιοχών (Shulman και συνεργ. 2003). Η μετωποβρεγματική δραστηριότης είναι εντονωτέρα όταν επιτελούνται κινήσεις ακριβείας και υψηλής σκοπιμότητος και κυρίως όταν εκτελούνται διά των δακτύλων και απαιτούν συγχρόνως συνεχή οφθαλμοκινητικήν δραστηριότητα.
  24. Ο δεξιός βρεγματικός λοβός συνδέεται κατά τρόπον άμεσον μετά της δυνατότητος του ατόμου να συνειδητοποιή την σωματικήν του κατάστασιν και να αντιλαμβάνεται οιανδήποτε αλλοίωσιν της λειτουργικής καταστάσεως των μελών του σώματος αυτού. Ούτως η νόσος ή η λειτουργική έκπτωσις του ατόμου καθίσταται αντιληπτή και εκτιμάται η βαρύτης αυτής διά του δεξιού βρεγματικού λοβού, ο οποίος εν συνεχεία, εν συνεργασία μετά του μετωπιαίου λοβού, ασκεί επίκρισιν επί των αιτίων, τα οποία προεκάλεσαν την νόσον και οδηγεί εις την εξεύρεσιν των δυνατών διεξόδων εξ αυτής ή την διαμόρφωσιν των καταλλήλων χειρισμών αντιρροπήσεως των λειτουργικών εκπτώσεων.
  25. Ο σημαντικός ρόλος, τον οποίον διαδραματίζει ο αριστερός βρεγματικός λοβός εις την χρησιμοποίησιν των αριθμών και την επιτέλεσιν μαθηματικών συσχετίσεων, δύναται να ερμηνευθή εκ του γεγονότος, ότι εις το αριστερόν ημισφαίριον εναρμονίζονται η οπτική, η λεκτική και η συμβολική υπόστασις των αριθμών, αι οποίαι αποτελούν το ουσιώδες υπόβαθρον διά την ανάπτυξιν μαθηματικής σκέψεως και την εκτέλεσιν μαθηματικών υπολογισμών.
  26. Αι ευρύτεραι φλοιϊκαί περιοχαί, αι οποίαι επηρεάζονται εκ της πρωτευούσης, πρωτογενούς οπτικής περιοχής (V1) του ινιακού φλοιού, δέχονται πληροφορίας, αναφερομένας εις την ανάλυσιν του οπτικού ερεθίσματος διά δύο επί μέρους νευραξονικών οδών, ήτοι διά της κοιλιακής και της ραχιαίας δέσμης ή οδού. Η κοιλιακή δέσμη μεταφέρει πληροφορίας, αναφερομένας εις την αναγνώρισιν των οπτικών παραστάσεων εκ της V1 περιοχής προς τον οπίσθιον κροταφικόν λοβόν, ενώ η ραχιαία δέσμη μεταφέρει πληροφορίας, αναφερομένας εις την εντόπισιν και την κίνησιν των αντικειμένων από την V1 περιοχήν προς τον βρεγματικόν λοβόν. Ούτως υφίσταται συνεχής επικοινωνία μεταξύ του ινιακού, του βρεγματικού και του κροταφικού λοβού διά την αντίληψιν, ανάλυσιν και εν συνεχεία απάντησιν εις τα οπτικά ερεθίσματα και εις τον καθορισμόν των κινητικών σχημάτων και την διαμόρφωσιν της κινητικής συμπεριφοράς και του συναισθηματικού τόνου, υπό το κράτος των οπτικών πληροφοριών.
  27. Ιδιαιτέρα μορφήν οπτικής αγνωσίας αποτελεί η περιγραφείσα υπό του Wolpert το 1924 αδυναμία των ασθενών να αναγνωρίσουν εν αντικείμενον η μίαν οπτικήν παράστασιν, εν τω συνόλω αυτής, ενώ δύνανται να αναγνωρίσουν τα επί μέρους στοιχεία αυτής. Ούτως ενώ δύνανται να αναγνωρίσουν τα επί μέρους γράμματα δεν δύνανται να αναγνωρίσουν την λέξιν, την οποίαν σχηματίζουν ταύτα. Ενώ αναγνωρίζουν εκ παραλλήλου τα επί μέρους στοιχεία ενός πίνακος ζωγραφικής δεν δύνανται να αναγνωρίσουν την εκφραζομένην εικόνα εν τω συνόλω αυτής. Κατά την σιμουλταναγνωσίαν, διαταράσσεται η συνθετική ικανότης της οπτικής αντιλήψεως, κατά την οποίαν, η οπτική εικών αναλύεται μεν εις τα επί μέρους αυτής στοιχεία, τα οποία αναγνωρίζονται, αλλά δεν καθίσταται εφικτή η τελική σύνθεσις αυτών εις ενιαίον ολοκλήρωμα.
  28. Η προσωποαγνωσία αποτελεί ειδικήν μορφήν οπτικής αγνωσίας, περιγραφείσης ήδη υπό του Charcot το 1883, κατά την οποίαν ο πάσχων αδυνατεί να αναγνωρίση πρόσωπα, τα οποία είναι ήδη γνωστά ή οικεία προς αυτόν, ενώ αναγνωρίζει ταύτα εκ της φωνής αυτών, του βηματισμού των ή των ενδυμάτων των. Αύτη οφείλεται, κατά κανόνα, εις αλλοιώσεις του αριστερού ινιακού λοβού, αναφερομένας εις τον φλοιόν ή τον υπόφλοιον αυτού, εντοπιζομένας εις τα όρια αυτού μετά του βρεγματικού λοβού, διαταρασσομένης ούτω σημαντικώς της οπτικής μνήμης. Ενίοτε η προσωπαγνωσία εκδηλούται υπό την μορφήν της αυτοπροσωπαγνωσίας, κατά την οποίαν αδυνατεί ο πάσχων να αναγωρίση εαυτόν διά μέσου του κατόπτρου ή εκ προσφάτων φωτογραφιών αυτού.
  29. Η γραφή, κατά την αγνωσικήν αλεξίαν, ως αυτόβουλος μεν και καθ' υπαγόρευσιν διατηρείται καλώς, ενώ η αντιγραφή καθίσταται ενέφικτος. Είναι εντυπωσιακή η διαπίστωσις, ότι η αγνωσική αλεξία αναφέρεται κυρίως εις την φωνογραφικήν γραφήν, ενώ κατά κανόνα η ιδεογραφική τοιαύτη αναγνωρίζεται καλώς. Ενίοτε, η μορφή αύτη της οπτικής αγνωσίας επεκτείνεται και εις τα σύμβολα της μουσικής, δυναμένη ευλόγως να χαρακτηρισθή ως οπτική αμουσία. Αι πλείσται των βλαβών, αι οποίαι προκαλούν λεξικήν τύφλωσιν, εντοπίζονται εις την επιχείλιον έλικα, την γλωσσοειδή έλικα, το σφηνοειδές λόβιον, ενίοτε περί το ινιακόν κέρας των πλαγίων κοιλιών του αριστερού ημισφαιρίου και εις το σπληνίον του μεσολοβίου.
  30. Παρά το γεγονός ότι η απώλεια των δενδρτικών συνάψεων αποτελεί σταθερόν χαρακτηριστικόν της νόσου του Alzheimer (Ferrer και Gullotta 1990, Baloyannis και συνεργ. 1992), εν τούτοις πολλάκις παρετηρήσαμεν υπό το ηλεκτρονικόν μικροσκόπιον φυλοπόδια και μη συναπτομένας ακάνθας εις εγκεφάλους πασχόντων εκ της νόσου, γεγονός το οποίον συνηγορεί υπέρ της απόψεως ότι η δυνατότης συναπτογενέσεως δεν εξέλειπε πλήρως εις την νόσον του Alzheimer. Εκ παραλλήλου εις πειραματικάς εργασίας παρετηρήθη συναπτική πλαστικότης υπό το κράτος της παρατεταμένης μετασυναπτικής ενισχύσεως και της συστηματικής προσπαθείας προς μάθησιν εις ζώα προβεβηκυίας ηλικίας, τα οποία ευλόγως ενεφάνιζον ελάττωσιν της συναπτικής πυκνότητος (Geinisman και συνεργ.1992).
  31. Βλέπε σχετικώς Karp A, Andel R,Parker MG,Wang HX, Winblad B, Fratiglioni L: Mentally stimulating activities at work during midlife and dementia risk after age 75: follow up study from the Kungsholmen project. Am J Geriat Psychiatry 2009; 17:227-236.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  1. Adams, I., and Jones, D.G.: Quantitative ultrastructural Perkins, G.A., Renken, C.W., Frey, T.G., and Ellisman, M.H. (2001).changes in rat cortical synapses during early, mid- and late-adult- Membrane architecture of mitochondria in neurons of the central hood. Brain Res. 1982; 239, 349-363.
  2. Alzheimer A.: Uber eine eigenartige Erkangkung der Hirnrinde.Allgemaine eitschrift fur Psychiatrie und Psychisch-Gerichtliche Medizin 1907; 64:146-148.
  3. Βabinsky R., Maier B.,Calabrese P., Markowitsch H., Gehlen W.: Atraumatic temporal lobe Pathology and autobiographical memory Europ.Neurol.1994; 34: 290-291.
  4. Baloyannis S.J., Manolidis S.L., Manolidis L.S.: The acoustic cortex in Alzheimer's disease. Acta Otolaryngol Suppl. 1992; 494:1-13
  5. Baloyannis S.J., Costa V., Baloyannis I.: Synaptic alterations in the medial geniculate bodies in Alzheimer's disease: A Golgi and electron microscope study Alzheimer's and Dementia 2006;2: 431.
  6. Baloyannis S.J., Costa V., Mauroudis I., Psaroulis D., Manolides S.L., Manolides L.S.: Dendritic and spinal pathology in the acoustic cortex in Alzheimer's disease: morphological and morphometric estimation by Golgi technique and electron microscopy. Acta Otolaryngol.127: 351-354, 2007.
  7. Baloyannis S.J.: Mitochondrial alterations in Alzheimer's disease. J Alzheimers Dis. 2006 ;9:119-126
  8. Baloyannis S.J.: Mitochondrial alterations in dendritic spines in Alzheimer's disease Clinical Neuropathology 2008; 27: 178-179.
  9. Binkofski, F., Kunesch E., Classen J., Seitz R.J., Freund H.J.: Tactile apraxia: Unimodal apractic disorder of tactile object exploration associated with parietal lobe lesions. Brain. 2001; 124:132-144.
  10. Bennett D.A., Wilson RS, Schneider JA, et al. Education modifies the relation of AD pathology to level of cognitive function in older persons. Neurology. 2003; 60: 1909-1915.
  11. Buccino G., Binkofski F., Fink G.R., Fadiga L., Fogassi L., Gallese V., Seitz R.J., Zilles K., Rizzolatti G., Freund H.J.: Action observation activates premotor and parietal areas in a somatotopic manner: an fMRI study. Eur J Neurosci 2001,13, 400-404.
  12. Ferrer I., Gullotta F.: Down's syndrome and Alzheimer's disease:dendritic spine counts in the hippocampus. Acta Neuropathol (Berl) 1990; 79:680-685.
  13. Fifkova E., Van Harreveld A.: Long-lasting morphological changes in dendritic spines of dentate granular cells following stimulation of the entorhinal area. J Neurocytol 1977; 6:21 l-230.
  14. Fine A., Amos W.B., Durbin R.M., McNaughton P.A., Hosokawa T, Bliss TVP Fine A. Persistence of individual dendritic spines in living brain slices. Neuroreport 1992; 3:477-480.
  15. Ganguli M., Tangalos E.G., Cummings J.L. and DeKosky S.T.: "Practice parameter: Early Detection of dementia: Mild cognitive impairment (an evidence-based review). Report of the Quality Standards Subcommittee of the American Academy of Neurology." Neurology 2001; 56: 1133 1142.
  16. Geinisman Y., de Toledo-Morrell L., Morrell E., Persina I.S., Rossi M.: Structural synaptic plasticity associated with the induction of long-term potentiation is preserved in the dentate gyms of aged rats. Hippocampus 1992; 2:445-446.
  17. Gustafson L., Elfgren C., Passant U.: Frontotemporal dementia? Differentiation from Alzheimer's disease. Psychogeriatria Polska 2004; 1:279-292.
  18. Hosokawa T., Bliss T.V.P., Fine A.: Quantitative three-dimensional confocal microscopy of synaptic structures in living brain tissue. Microsc Res Tech 1994; 29:290-296.
  19. Karp A., Andel R., Parker M.G., Wang H.X., Winblad B., Fratiglioni L.: Mentally stimulating activities at work during midlife and dementia risk after age 75: follow up study from the Kungsholmen project. Am J Geriat Psychiatry 2009; 17:227-236.
  20. Koechlin E., Basso G., Pietrini P., Panzer S., Grafman J.: The role of the anterior prefrontal cortex in human cognition. Nature 1999; 399:148-150.
  21. Koyama, M., Hasegawa, I., Osada, T., Adachi, Y., Nakahara, K., Miyashita, Y.: Functional magnetic resonance imaging of macaque monkeys performing visuallyguided saccade tasks: comparison of cortical eye fields with humans. Neuron 2004; 41:795-807.
  22. Lautenschlager N.T., Cox K.L., Flicker L. et al.: Effect of physical activity on cognitive function in older adults at risk for Alzheimer disease: a randomized trial JAMA 2008; 300:1027-1037.
  23. Mizoguchi K., Yuzurihara M., Ishige A., Sasaki H., De-Hua Chui, Tabira T.: Chronic Stress Induces Impairment of Spatial Working Memory Because of Prefrontal Dopaminergic Dysfunction J Neurosci. 2000; 20:1568-1574.
  24. Μπαλογιάννης Σ., Κώστα Β., Μαυρουδής Ι., Μπαλογιάννης Ι.: Τα τριχοειδή του εγκεφάλου επί της νόσου του Alzheimer: Μελέτη διά της μεθόδου του Golgi και υπό το ηλεκτρονικόν μικροσκόπιον. Εγκέφαλος 45: 220-225,2008.
  25. Nauta W.J.H., Domesick V.B.: Neural associations of the limbic system. In: Beckman A, ed. The neural basis of behavior. New York: Spectrum. 1982:175-206.
  26. Shulman, G. L., McAvoy, M. P., Cowan, M. C., Astafiev, S. V., Tansy, A. P., d'Avossa, G., Corbetta, M.: Quantitative analysis of attention and detection signals during visual search. J Neurophysiol, 2003; 90: 3384-3397.
  27. Simon, O., Mangin, J. F., Cohen, L., Le Bihan, D., & Dehaene, S.: Topographical layout of hand, eye, calculation, and language-related areas in the human parietal lobe.Neuron 2002; 33: 475-487.
  28. Stern Y.: Cognitive reserve and Alzheimer disease. Alzheimer Dis Assoc Disord. 2006; 20:112-117.
  29. Squire και Alvarez Retrograde amnesia and memory consolidation: a neurobiological perspective. Curr Opin Neurobiol 1995; 5: 169-77.
  30. Trimmer P.A., Swerdlow R.H., Parks J.K., Keeney P., Bennett J.P., Miller S.W., Davis, R.E., and Parker, W.D., Jr.: Abnormal mitochondrial morphology in sporadic Parkinson's and Alzheimer's disease cybrid cell lines. Exp. Neurol. 2000; 162, 37-50.
  31. Walsh, V.: A theory of magnitude: common cortical metrics of time, space and quantity. Trends Cogn Sci,2003; 7:483-488.
  32. Wu, G.Y., Deisseroth, K., and Tsien, R.W.: Spaced stimuli stabilize MAPK pathway activation and its effects on dendritic morphology. Nat. Neurosci. 200; 14, 151-158.