Η κοινωνική παθολογία της ανεργίας
Δρ. ΓΡΗΓΟΡΗΣ ΑΡ. ΚΑΤΣΑΣ*
*Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνιολογίας, Deree College

Περίληψη
Η εισήγηση αυτή επιχειρεί μιά καταγραφή των τάσεων της ανεργίας σήμερα στην Ελλάδα. Μέσα από αυτή την αναφορά παρουσιάζεται η κοινωνική διάσταση του φαινομένου που οδηγεί σε ολοένα αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες και κοινωνικό αποκλεισμό ενός σημαντικού ποσοστού του πληθυσμού. Τα κοινωνικά προβλήματα που αναδύονται οδηγούν σε μία κοινωνική παθολογία που μεγαλώνει μέσα από τα ατομικά προβλήματα των ανέργων ατόμων. Η εισήγηση σκιαγραφεί το μέγεθος του προβλήματος και τις διάφορες πλευρές του. Κατόπιν, χρησιμοποιώντας τις θεωρίες της «Δυαδικής Αγοράς Εργασίας» και της «Απώλειας Ικανοτήτων» προσφέρονται κοινωνιολογικές εξηγήσεις. Μέσα από μια μάλλον απαισιόδοξη προοπτική, η εισήγηση κλείνει με μιά εκτίμηση γιά τις προοπτικές στο μέλλον, αναφερόμενη στα προβλήματα που σχετίζονται με την παγκοσμιοποίηση. Εγκέφαλος 2010, 47(4):189-192.

Λέξεις κλειδιά: Ανεργία, κοινωνικός αποκλεισμός, δυαδική αγορά εργασίας, απώλεια ικανοτήτων, παγκοσμιοποίηση.

Εισαγωγή

Ο κεντρικός στόχος της παρούσας μελέτης είναι να καταδείξει πως η ανεργία δημιουργεί και αυξάνει μια κοινωνική παθολογία. Εξάλλου, όπως υποστηρίζεται η ανεργία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη σημερινή δομή της εργασίας και, κατά συνέπεια, είναι αναπόφευκτο κομμάτι της κοινωνικής πραγματικότητάς μας.

Αυτή η παρουσίαση ξεκινήσε να προετοιμάζεται υπο εντελώς διαφορετικές συνθήκες του αντικειμένου που πραγματεύεται. Οι δύσκολες οικονομικές συγκυρίες όμως στις οποίες μπαίνει η Ελλάδα αλλά και ένας μεγάλος αριθμός άλλων χωρών ίσως καταστήσουν τα όποια στατιστικά στοιχεία ανεπίκαιρα πολύ σύντομα. Όμως το κεντρικό επιχείρημα για δομική εξήγηση όχι μόνο παραμένει αλλά γίνεται και πιο επιτακτικό.

Θα ήθελα αυτή η παρουσίαση να μην είναι τυπικά αξιολογικά ελεύθερη με τη Βεμπεριανή έννοια όπως την αναφέρει ο Peter Berger (Berger, 1963). Δηλαδή δε θα σταθώ εξωτερικός αμέτοχος παρατηρητής παραθέτοντας στατιστικές και ερμηνεύοντάς τις. Αντίθετα, η όποια αναφορά σε στατιστικά στοιχεία γίνεται με διάθεση για κριτική προσέγγιση και ερμηνεία μέσα απο τις δομές της θεωρίας της αντιπαράθεσης.

Η ανεργία σήμερα

Ένα από τα φαινόμενα που χαρακτηρίζουν την ελληνική αγορά εργασίας σήμερα -μάλιστα από μερικούς χαρακτηρίζεται ως δυσλειτουργία- είναι η δυσκολία να ταυτισθεί η προσφορά και ζήτηση εργασίας, με άλλα λόγια, το «πάντρεμα» ανάμεσα στις απαιτήσεις της θέσης εργασίας και στα προσόντα του εργαζόμενου. Αυτή η δυσκολία παρουσιάζεται τόσο στα άνεργα άτομα που δεν έχουν επαρκή επαγγελματικό προσανατολισμό ή πρόσβαση στις πηγές πληροφόρησης για την αγορά εργασίας, όσο και στις ίδιες τις επιχειρήσεις που δε μπορούν να εντοπίσουν εύκολα και γρήγορα έναν εργαζόμενο με τα απαιτούμενα προσόντα για μια συγκεκριμένη θέση.

Είναι γενικά αποδεκτό ότι τα επίπεδα ανεργίας διατηρούνται σε υψηλό επίπεδο με αυξητικές τάσεις. Ο πίνακας που ακολουθεί παρουσιάζει μιά γενική εικόνα της ανεργίας στην Ελλάδα.

Ανεργία και κοινωνική παθολογία

Όμως, πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η ανεργία δεν έχει να κάνει με κάποια στατιστικά στοιχεία, μια κατάσταση που είσαι ή δεν είσαι, αλλά πρωτίστως με τον κίνδυνο του κοινωνικού αποκλεισμού. Πίσω από τα νούμερα υπάρχουν άνθρωποι που χάνουν τον αυτοπροσδιορισμό τους. Το να εργάζεται κάποιος είναι απαραίτητο στις κοινωνίες μας, όχι μόνον για την απόκτηση των προς το ζην, αλλά κυρίως επειδή η οικονομική δραστηριότητα θεωρείται κεντρικός άξονας της ταυτότητας του ατόμου. Αυτή η προσέγγιση προσδίδει μια πιο δυναμική κατανόηση και θέτει το θέμα στη σωστή του βάση. Δηλαδή, η ανεργία είναι κατ' εξοχήν κοινωνικό φαινόμενο με κοινωνικές προεκτάσεις. Μόνο έτσι γίνεται ξεκάθαρο ότι τα όποια ατομικά προβλήματα των ανέργων ατόμων βιώνονται με πολύ πιο ακραίο τρόπο λόγω των δομικών ανισοτήτων που υπάρχουν στο κοινωνικό σύστημα. Είναι, λοιπόν, σημαντικό να κατανοήσουμε ότι η ανεργία είναι πρωτίστως πρόβλημα της κοινωνίας, όχι μόνον του άνεργου ατόμου.

Επιγραμματικά, μπορούμε να αναφέρουμε ορισμένες κοινωνικές συνέπειες της ανεργίας:

Τα κοινωνικά προβλήματα αυξάνονται: αυτοκτονίες, διαζύγια, βία.

Ανεργία και κοινωνικός αποκλεισμός

Οι άνεργοι είναι μία από τις ομάδες που βιώνουν αυξανόμενο κοινωνικό αποκλεισμό. Στην ακραία του μορφή, αυτός ο κοινωνικός αποκλεισμός μπορεί να συνδεθεί με τον όρο "underclass" ο οποίος χρησιμοποιείται ευρύτατα στην βιβλιογραφία του κοινωνικού αποκλεισμού. Αυτός ο όρος, αν και δεν είναι καινούριος στην Κοινωνιολογία, διαδόθηκε μέσα από το έργο του William Julius Wilson, The Truly Disadvantaged (1990). Σύμφωνα με τον Wilson, το κύριο χαρακτηριστικό αυτής της ομάδας είναι ο χρόνιος αποκλεισμός από κοινωνικούς θεσμούς όπως εκπαίδευση, εργασία και κατά συνέπεια η κοινωνική περιθωριοποίηση. Η ομάδα καταντάει όχι μόνον φτωχή αλλά και παθητική ως προς την κατάστασή της με συνέπεια να μην βγαίνει ποτέ από αυτόν τον φαύλο κύκλο (Wilson, 1990). Η έλλειψη εκπαίδευσης και η άγνοια των τόπων πρόσβασης σε αυτήν οδηγούν σε μια μόνιμη κατάσταση ανεργίας. Ίσως αυτός να είναι πολύ πιό δραματική περιγραφή μιας πραγματικής κατάστασης που βιώνεται από ολοένα και μεγαλύτερες ομάδες του πληθυσμού. Πιστεύω, όμως, ότι αναφέρεται με ακρίβεια την κατάσταση των ατόμων που, αν και άνεργα, έχουν σταματήσει να ψάχνουν συστηματικά για δουλειά γιατί έχουν απογοητευθεί και επιπλέον δεν έχουν πρόσβαση στην πληροφόρηση. Τέτοιες ομάδες είναι οι μετανάστες, οι γυναίκες, οι ηλικιωμένοι, κ.α.

Η κοινωνιολογική εξήγηση της ανεργίας

Η δυαδική αγορά εργασίας

Για να εξηγηθεί αυτός ο κοινωνικός αποκλεισμός γίνονται πολλές προσπάθειες. (Τσιάκαλος, 1998, Μουσούρου, 1998). Η θεωρητική άποψη, όμως, που εξηγεί με μεγαλύτερη ακρίβεια τα προβλήματα ένταξης και αποκλεισμού που αντιμετωπίζουν ολοένα και περισσότερες ομάδες είναι η θεωρία της δυαδικής αγοράς εργασίας. Σύμφωνα με αυτή την θεωρία, η αγορά εργασίας δεν είναι ενιαία, αλλά αποτελείται από αυτόνομες υπο-αγορές ή τμήματα. Οι υποστηρικτές αυτής της άποψης πιστεύουν οτι η παράβλεψη των διαφορετικών χαρακτηριστικών αυτών των τμημάτων και των εμποδίων που θέτουν στους εργαζόμενους, κάνει αδύνατη την κατανόηση της φύσης των μειονεκτημάτων στην αγορά εργασίας. Η κεντρική θεώρηση αυτής της προσέγγισης είναι ότι υπάρχει μιά διχοτόμηση της αγοράς εργασίας σε πρωτεύουσα και δευτερεύουσα αγορά. Η πρωτεύουσα αγορά, χαρακτηρίζεται από σταθερή απασχόληση, υψηλότερες αποδοχές και εργασιακά επιδόματα, ενώ η δευτερεύουσα αγορά, περιλαμβάνει επαγγέλματα με μικρότερους μισθούς, χωρίς δυνατότητα ανέλιξης ή επιδόματα. Σε αυτήν την αγορά περιλαμβάνονται οι πιό ανεπιθύμητες εργασίες που συνήθως βρίσκονται στον πιό βαρύ και "βρώμικο" τομέα εργασιακής απασχόλησης. Ως εκ τούτου, η θεωρία αναφέρει, υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες μετακίνησης εργαζομένων από τη μία στην άλλη αγορά (Piore, 1979).

Συνεπώς, ο μελετητής αυτού του ζητήματος πρέπει να αναλύσει την κάθε αγορά ξεχωριστά. Η θεωρία αυτή υποστηρίζει επίσης ότι πολλές από τις εργασίες της δευτερεύουσας αγοράς μένουν κενές λόγω της προσωρινής φύσης τους, του χαμηλού κύρους και των υψηλών κινδύνων. Συνεπώς, ομάδες όπως οι μετανάστες, οι γυναίκες, αυτοί με χαμηλή εκπαίδευση εγκλωβίζονται σε αυτά τα ασταθή επαγγέλματα της δευτερεύουσας αγοράς εργασίας (Sanders and Nee, 1987). Αυτή η αστάθεια και η προσωρινός χαρακτήρας δημιουργεί μεγαλύτερο κίνδυνο ανεργίας και κοινωνικού αποκλεισμού.

Στοιχεία του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ γιά το 2000 αναφέρουν πως η προσωρινή απασχόληση στην Ελλάδα καλύπτει το 13,1% (15,7% των γυναικών και 11,5% των ανδρών) της συνολικής απασχόλησης. ενώ στα τέλη της δεκαετίας του 1980 παρουσιάζει υπερδιπλάσια ποσοστά από εκείνα της Κοινότητας (19% έναντι 9) λόγω κυρίως της ιδιαίτερης ανάπτυξης της στον δημόσιο τομέα, πολιτική που εγκαταλείφθηκε κατά την τελευταία δεκαετία. Έτσι, κατά την δεκαετία του 1990 παρουσιάζει σημαντική μείωση. Το ποσοστό της προσωρινής απασχόλησης είναι ιδιαίτερα υψηλό στις υπηρεσίες (25%), υψηλό στη βιομηχανία 14% και χαμηλό στο λιανικό εμπόριο (6%).

Η προσωρινή απασχόληση συνδέεται κυρίως με την ανειδίκευτη εργασία αφού το 27% των προσωρινά απασχολούμενων είναι ανειδίκευτοι εργάτες, ενώ το 16% απασχολείται σε υπηρεσίες στη θέση του πωλητή. (Κουζής, 2010).

Στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής (ΕΛ.ΣΤΑΤ., πρώην Ελληνική Στατιστική Υπηρεσία) γιά το τέταρτο τρίμηνο των δύο τελευταίων ετών συμφωνούν. Όπως καταδεικνύει ο επόμενος πίνακας, το συνολικό ποσοστό των προσωρινά απασχολούμενων υπερδιπλασιάστηκε το 2009 σε σύγκριση με το 2008. Στην πιό ευάλωτη κατηγορία γιά ανεργία και κοινωνικό αποκλεισμό, αυτή που αποτελείται από τους ανειδίκευτους εργάτες, τους χειρώνακτες και τους μικροεπαγγελματίες, παρατηρείται μία αύξηση κατά 10 ποσοστιαίες μονάδες περίπου γιά το ίδιο χρονικό διάστημα.

Απώλεια ικανοτήτων-Deskilling

Τα επιχειρήματα της «Δυαδικής Αγοράς Εργασίας» είναι χρήσιμα γιατί μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη δομική ανεπάρκεια του συστήματος για εύρεση εργασίας σε ολοένα αυξανόμενες ομάδες ατόμων που βιώνουν κοινωνικό αποκλεισμό. Δηλαδή εξηγεί γιατί άνεργα άτομα αδυνατούν να βρουν εργασία. Όμως, αυτή η θεωρία δεν εξηγεί γιατί υπάρχει αυξανόμενο ποσοστό ανεργίας μεταξύ ομάδων που εργάζονται, αλλά καταλήγουν να χάσουν την δουλειά τους.

Εδώ χρειάζεται η βοήθεια μιας άλλης εξήγησης: αυτής της Απώλειας Ικανοτήτων (Deskilling). Αυτή είναι μιά μακροπρόθεσμη διαδικασία μέσω της οποίας η εργασία υποβαθμίζεται. Αυτό επιτυγχάνεται μέσα από τον κατακερματισμό της εργασίας και την συρρίκνωση της γνωστικής βάσης της εργασίας. Ένα από τα πιό ισχυρά επιχειρήματα για την «Απώλεια Ικανοτήτων» ανήκει στον Harry Braverman. Ο Braverman υποστηρίζει ότι η διοίκηση διασπά την εργασία σε μικρότερα, επαναλαμβανόμενα και πιό βαρετά κομμάτια. Οι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής, στην προσπάθεια να μειώσουν το κόστος παραγωγής, δεν χρησιμοποιούν εργαζόμενους με υψηλές ικανότητες για την παραγωγή του τελικού προϊόντος. Αντίθετα, κατακερματίζουν την διαδικασία σε μικρότερα και απλούστερα έργα και προσλαμβάνουν εργαζόμενους με χαμηλή ειδίκευση, πληρώνοντάς τους λιγότερο. Ως συνέπεια, οι ειδικευμένοι εργαζόμενοι είναι πλεονάζοντες και συνεπώς άχρηστοι. Τέτοια παραδείγματα περιλαμβάνουν την μείωση στον αριθμό των παραδοσιακών τεχνιτών και των αγροτών.

Επιπρόσθετα, αναφέρεται στην απώλεια ικανοτήτων και σε άλλες μη-χειρονακτικές εργασίες, μέσα από μια διαδικασία που ονομάζει proletarianization (κάθοδος στο προλεταριάτο). Αυτό το επιχείρημα υποστηρίζει ότι τα κατώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης (οι εργαζόμενοι του ροζ κολάρου) που απαρτίζονται από υπάλληλους γραφείων, γραμματείς και υπαλλήλους σε καταστήματα υφίστανται τις τελευταίες δεκαετίες απώλεια ικανοτήτων και, συνεπώς δεν έχουν μεγάλες διαφορές από τους χειρώνακτες του προλεταριάτου. Στην περίπτωση των υπαλλήλων γραφείων, ο Braverman υποστηρίζει ότι καθώς οι επιχειρήσεις μεγαλώνουν, το γραφείο αρχίζει να μοιάζει με γραμμή παραγωγής και κάθε εργαζόμενος διεκπεραιώνει ένα πολύ συγκεκριμένο και στενά καθορισμένο έργο. Έτσι πολύ εργαζόμενοι γίνονται περιττοί και χάνουν την εργασία τους. Αν προσθέσουμε και την τάση οι περισσότεροι εργαζόμενοι σε αυτόν το κλάδο να είναι γυναίκες, εύκολα γίνεται κατανοητό γιατί το ποσοστό ανεργίας των γυναικών είναι υπερδιπλάσιο από αυτό των ανδρών.

Εκτίμηση για το μέλλον

Ένα καινούριο στοιχείο που προστίθεται στα παραπάνω είναι ο ρόλος της παγκοσμιοποίησης. Μέσα από αυτό το πρίσμα πρέπει να δούμε και την όποια εκτίμηση για το μέλλον. Η απότομη αύξηση της παγκοσμιοποίησης σε οικονομικό επίπεδο δίνει την δυνατότητα γιγάντωσης των πολυεθνικών. Αυτές, χωρίς να γνωρίζουν περιορισμούς σε τοπικό ή εθνικό επίπεδο μπορούν να μεταφέρουν την παραγωγή τους οπουδήποτε στον πλανήτη θα τους εξασφαλίσει μεγαλύτερο κέρδος. Κατά συνέπεια, εργοστάσια κλείνουν στις λεγόμενες Δυτικές χώρες, στέλνοντας χιλιάδες εργαζόμενους στην ανεργία (Ψημμένος, 1999). Πιστεύω πως αυτή η τάση θα συνεχιστεί στο προβλεπτό μέλλον και θα δημιουργήσει ακόμα μεγαλύτερο αριθμό ανέργων ατόμων.

Επίλογος

Η εργασία αυτή καταδεικνύει ότι η ανεργία σαν πρόβλημα υπερβαίνει το ατομικό επίπεδο και είναι αποτέλεσμα δομικών αναντιστοιχιών της κοινωνικής οργάνωσης. Η διπλή αγορά εργασίας, η απώλεια ικανοτήτων και η παγκοσμιοποίηση είναι τα δομικά χαρακτηριστικά αυτού που ονομάζω κοινωνική παθολογία. Αυτή η παθολογία γιγαντώνεται και καταλήγει να παράγει ανεργία σε δομικό επίπεδο. Ως εκ τούτου η ανεργία δεν μπορεί να καταπολεμηθεί.

Πηγές που χρησιμοποιούνται

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος. 2010. Έρευνα Εργατικού Δυναμικού Δεκέμβριος 2009. Αθήνα: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος.

Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος. 2010. Έρευνα Εργατικού Δυναμικού, Δ Τρίμηνο 2009. Αθήνα: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος.

Κουζής, Γιάννης. 2010. «Ποιότητα Εργασιακής Ζωής και Προσωρινή Απασχόληση» στο www.inegsee.gr/enimerwsi-79-doc3.htm

Μουσούρου, Λουκία. 1998. «Κοινωνικός Αποκλεισμός και Κοινωνική Προστασία». Στο Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η Ελληνική Εμπειρία, Κούλα Κασιμάτη, εισαγωγή-επιμέλεια. Αθήνα: Gutenberg.

Τσιάκαλος, Γιώργος. 1998. «Κοινωνικός Αποκλεισμός: Ορισμοί, Πλαίσιο και Σημασία». Στο Κοινωνικός Αποκλεισμός: Η Ελληνική Εμπειρία, Κούλα Κασιμάτη, εισαγωγή-επιμέλεια. Αθήνα: Gutenberg.

Ψημμένος, Ιορδάνης. 1999. Παγκοσμιοποίηση και Συμμετοχή Εργαζομένων. Αθήνα: Gutenberg.

Πηγές στα αγγλικά

Berger, Peter. 1963. Invitation to Sociology: A Humanist Perspective. New York: Anchor Books.

Braverman, Harry. 1974. Labor and Monopoly Capital: The Degradation of Work in the Twentieth Century. New York: Monthly Review Press.

Piore, Michael. 1979. Birds of Passage: Migrant Labor and Industrial Societies. Cambridge, UK: Cambridge University Press.

Sanders, Jimy M. and Victor Nee. 1987. "Limits of Ethnic Solidarity in the Enclave Economy." American Sociological Review 52:745-767.

Wilson, William Julius. 1990. The Truly Disadvantaged: The Inner City, the Underclass and Public Policy. Chicago: University of Chicago Press.